İş sağlığı ve güvenliği söz konusu olduğunda, bazı görünmez tehlikeler çalışanların sağlığı için ciddi tehditler oluşturabilir. Bu tehlikelerin başında, inşaat, madencilik, seramik üretimi gibi pek çok sektörde karşılaşılan silika tozu maruziyeti gelmektedir. Kulağa belki sıradan bir toz gibi gelse de, bu mikroskobik parçacıklar, uzun süreli solunum yoluyla maruz kalındığında ölümcül bir meslek hastalığı olan silikozise yol açabilir. Bu makalede, silika tozunun ne olduğunu, silikozisin nasıl geliştiğini, risk altındaki sektörleri ve en önemlisi, bu ciddi hastalığı önlemek için alınabilecek önleme stratejileri üzerinde duracağız. Amacımız, hem işverenleri hem de çalışanları bu konuda bilinçlendirmek ve sağlıklı çalışma ortamlarının oluşturulmasına katkıda bulunmaktır.

Silika Tozu Nedir ve Neden Tehlikelidir?

Silika, dünya kabuğunun en yaygın minerallerinden biridir ve kuvars, kristobalit, tridimit gibi çeşitli kristal formlarda bulunur. Bu mineraller, beton, tuğla, fayans, cam, granit gibi günlük hayatta ve endüstride sıkça kullanılan birçok malzemenin yapısında yer alır. Bu malzemeler kesildiğinde, öğütüldüğünde, delindiğinde veya kırıldığında, havaya solunabilir boyutta çok ince kristal silika partikülleri yayılır. İşte bu partiküller, yani silika tozu, insan sağlığı için asıl tehlikeyi oluşturur.

Solunum yoluyla akciğerlere ulaşan bu mikroskobik silika partikülleri, akciğer dokusunda iltihaplanmaya ve fibrozise (skar dokusu oluşumu) neden olur. Vücut, bu yabancı maddeleri atmak yerine etraflarında koruyucu doku oluşturmaya çalışır ve zamanla akciğerlerde sertleşmeler meydana gelir. Bu durum, akciğerlerin oksijen alışverişi yapma kapasitesini azaltarak ciddi solunum problemlerine yol açar.

Silikozis Nedir? Belirtileri ve Evreleri

Silikozis, kristal silika tozunun uzun süreli solunması sonucu akciğerlerde meydana gelen, ilerleyici ve geri dönüşü olmayan bir meslek hastalığıdır. Hastalık genellikle yavaş seyirle gelişir ve belirtileri maruziyetin başlangıcından yıllar sonra ortaya çıkabilir. Wikipedia'da Silikozis hakkında daha fazla bilgiye ulaşabilirsiniz.

Silikozisin Belirtileri:

• Nefes darlığı (başlangıçta eforla, ilerleyen evrelerde dinlenirken bile)
• Kronik öksürük (balgamlı veya balgamsız)
• Göğüs ağrısı
• Yorgunluk, halsizlik
• Kilo kaybı
• İlerlemiş vakalarda dudaklarda ve tırnaklarda morarma (siyanoz)

Silikozis, maruziyetin yoğunluğuna ve süresine göre farklı evrelerde görülebilir:

• Kronik Silikozis: En yaygın görülen tiptir. Genellikle 10-20 yıllık düşük-orta yoğunlukta maruziyet sonrası gelişir.
• Hızlanmış Silikozis: Daha yüksek yoğunlukta maruziyette 5-10 yıl içinde ortaya çıkar.
• Akut Silikozis: Aşırı yüksek konsantrasyonlarda silika tozuna kısa süreli (birkaç ay ila 5 yıl) maruziyet sonucu oluşur ve çok hızlı ilerler, genellikle ölümcüldür.

Risk Altındaki Sektörler ve Meslekler

Silika tozu maruziyeti, kristal silika içeren malzemelerle doğrudan çalışan birçok sektörde önemli bir risktir. Başlıca riskli sektörler ve meslekler şunlardır:

• İnşaat Sektörü: Beton kesme, kırma, kumlama, tünel kazma, taş yontma işleri.
• Madencilik: Taşkömürü, demir, altın, kuvars madenciliği.
• Taş ve Kaya İşleme: Mermer, granit, kuvarsit işleme, mezar taşı yapımı.
• Seramik ve Cam Endüstrisi: Hammadde hazırlama, kalıp dökme, fırınlama sonrası temizlik.
• Döküm Sanayii: Kum kalıpların hazırlanması ve temizlenmesi.
• Kot Kumlama İşleri: Yüksek basınçlı kum püskürtme teknikleri (ülkemizde yasaklanmıştır ancak riskleri halen bilinmelidir).
• Diş Teknolojisi ve Kuyumculuk: Zımparalama ve parlatma işlemleri.

Silika Tozu Maruziyetini Önleme Stratejileri

Silika tozu maruziyetini önlemek, çalışan sağlığını korumanın ve silikozisin önüne geçmenin temelidir. Bu stratejiler, İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) hiyerarşisine uygun olarak uygulanmalıdır.

Mühendislik Kontrolleri

Maruziyeti kaynağında azaltmayı hedefleyen en etkili yöntemlerdir:

• Islak Yöntemler: Toz oluşturan işlemlerde (kesme, delme gibi) su püskürterek tozun havaya karışmasını engellemek.
• Yerel Havalandırma Sistemleri (Emme Sistemleri): Tozu oluştuğu noktadan emerek çalışma ortamından uzaklaştırmak.
• Kapalı Sistemler ve Otomasyon: Mümkün olduğunca tozlu işlemleri kapalı ortamlarda veya uzaktan kumandalı sistemlerle gerçekleştirmek.
• Toz Kontrollü Aletler: Toz emme özelliği olan elektrikli el aletleri kullanmak.

Yönetimsel Kontroller

Çalışma süreçlerinin düzenlenmesi ve çalışanların bilinçlendirilmesiyle maruziyeti azaltma yöntemleridir:

• Eğitim ve Bilinçlendirme: Çalışanlara silika tozunun tehlikeleri, korunma yolları ve acil durum prosedürleri hakkında düzenli eğitimler vermek.
• Maruziyet Süresini Kısaltma: Yüksek riskli işlerde çalışanların rotasyonunu sağlamak, maruziyet süresini sınırlamak.
• Tozlu Alanları Belirleme ve İşaretleme: Yüksek toz konsantrasyonu olan bölgeleri net bir şekilde belirleyerek yetkisiz kişilerin girişini engellemek.
• Düzenli Temizlik: Toz birikimini önlemek için HEPA filtreli süpürgelerle düzenli ve ıslak temizlik yapmak, asla kuru süpürme veya basınçlı hava kullanmamak.

Kişisel Koruyucu Donanımlar (KKD)

Mühendislik ve yönetimsel kontrollerin yetersiz kaldığı veya uygulanamadığı durumlarda kullanılır:

• Solunum Maskeleri/Cihazları: Yüksek koruma sağlayan N95, P100 veya benzeri filtreli maskelerin doğru bir şekilde kullanılması ve yüzle tam uyum sağlaması (fit testi) hayati önem taşır. Tek kullanımlık cerrahi maskeler silika tozuna karşı koruma sağlamaz.
• Koruyucu Giysiler: Tozun deriye ve giysilere yapışmasını engelleyen tulumlar kullanmak.

Sağlık Gözetimi

Maruz kalan çalışanların sağlık durumlarını düzenli olarak izlemek:

• Periyodik Sağlık Muayeneleri: Akciğer grafisi, solunum fonksiyon testleri gibi tetkiklerle çalışanların akciğer sağlığını düzenli olarak kontrol etmek.
• Erken Tanı: Hastalığın belirtileri ortaya çıkmadan veya ilerlemeden önce teşhis edilmesini sağlamak. Bu konuda T.C. Sağlık Bakanlığı'nın meslek hastalıkları rehberleri de faydalı bilgiler sunmaktadır.

Yasal Düzenlemeler ve Sorumluluklar

Türkiye'de 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve ilgili yönetmelikler, işverenlerin çalışanlarını silika tozu gibi mesleki tehlikelerden koruma yükümlülüğünü açıkça belirtmektedir. İşverenler, risk değerlendirmesi yapmak, gerekli önleyici tedbirleri almak, KKD sağlamak ve çalışanlara eğitim vermekle sorumludur. Çalışanlar ise verilen eğitimlere uymak, KKD'leri doğru kullanmak ve iş sağlığı ve güvenliği kurallarına riayet etmekle yükümlüdür.

Sonuç

İşyerinde silika tozu maruziyeti, ciddi ve geri dönüşü olmayan bir sağlık sorunu olan silikozise yol açan kritik bir risk faktörüdür. Ancak doğru önleme stratejileri ve yasal düzenlemelere uyum sayesinde bu risk minimize edilebilir. Mühendislik kontrollerinden yönetimsel tedbirlere, kişisel koruyucu donanımların doğru kullanımından periyodik sağlık gözetimine kadar tüm adımlar eksiksiz ve titizlikle uygulanmalıdır. Unutmayalım ki, sağlıklı bir çalışma ortamı, her çalışanın hakkıdır ve bu hakkı korumak, tüm paydaşların ortak sorumluluğundadır. Bilinçli adımlar atarak, silikozisin getirdiği acıları önleyebilir ve daha güvenli işyerleri inşa edebiliriz.