Yaşamın kendisi, anlamlı uğraşlar ve etkinliklerle doludur. İnsanlar olarak, günlük yaşam aktivitelerimize, işimize, hobilerimize ve sosyal etkileşimlerimize aktif bir şekilde katılımı arzularız. Ancak hastalık, sakatlık veya gelişimsel sorunlar bu doğal akışı kesintiye uğratabilir. İşte tam bu noktada, bireylerin anlamlı yaşam aktivitelerine yeniden entegre olmalarını sağlayan bilim dalı olan ergoterapi devreye girer. Ergoterapistler, bireylerin kendi çevrelerinde işlevselliklerini ve bağımsızlıklarını artırmak için çeşitli modeller ve teoriler kullanır. Bu modellerden en kapsamlı ve etkili olanlardan biri de İnsan Uğraşı Modeli (MOHO)'dir. MOHO, bireyin uğraşıya katılımını ve adaptasyonunu çok yönlü bir bakış açısıyla ele alarak, ergoterapi uygulamalarına rehberlik eden güçlü bir çerçeve sunar ve katılımı artıran uygulamalar geliştirmede kilit rol oynar.

İnsan Uğraşı Modeli (MOHO) Nedir?

İnsan Uğraşı Modeli (Model of Human Occupation - MOHO), 1980'lerde Gary Kielhofner ve meslektaşları tarafından geliştirilen, ergoterapinin temelini oluşturan önemli bir kavramsal çerçevedir. Bu model, bireylerin uğraşları aracılığıyla nasıl motive olduklarını, karar verdiklerini, düzenli alışkanlıklar geliştirdiklerini ve çevresel koşullarla nasıl etkileşim kurduklarını anlamak için tasarlanmıştır. MOHO, bireyi sadece bir dizi fiziksel veya bilişsel beceriden ibaret görmez; aksine, onu uğraşıya olan istekliliğini (irade), alışkanlıklarını (alışkanlık), becerilerini (performans kapasitesi) ve içinde bulunduğu çevreyi bir bütün olarak ele alır. Bu bütünsel yaklaşım, bireyin uğraşıya katılımını ve yaşamdaki rollerini anlamak için derinlemesine bir bakış açısı sunar. Model hakkında daha detaylı bilgiye Wikipedia'dan ulaşılabilir.

MOHO'nun Temel Bileşenleri: Uğraşıya Katılımın Dinamikleri

MOHO, insan uğraşısını ve bununla ilişkili adaptasyonu dört ana bileşen üzerinden açıklar:

İrade (Volition)

İrade, bireyin uğraşıya katılımını etkileyen kişisel değerlerini, ilgi alanlarını ve kişisel nedenselliğini (kendi yeterliliklerine olan inancını) içerir. Bireyin neyi önemli bulduğu, neyden hoşlandığı ve bir görevi başarıyla tamamlayıp tamamlayamayacağına dair inancı, uğraşı tercihlerini ve motivasyonunu doğrudan etkiler. Ergoterapistler, bireyin iradesini anlayarak, ona anlamlı ve motive edici hedefler belirlemesinde yardımcı olurlar.

Alışkanlık (Habituation)

Alışkanlık, bireyin rutinlerini, rollerini ve alışkanlıklarını kapsar. Günlük yaşam aktivitelerini düzenleyen tekrarlayan davranış kalıpları ve sosyal olarak tanımlanmış roller (örneğin, ebeveyn, öğrenci, çalışan), bireyin zamanını nasıl organize ettiğini ve uğraşıya nasıl katıldığını belirler. Bu bileşen, bireyin yaşam tarzının ve uğraşı düzeninin temelini oluşturur. Alışkanlıklar ve roller, bireyin çevresine adaptasyonunda kritik rol oynar.

Performans Kapasitesi (Performance Capacity)

Performans kapasitesi, bireyin uğraşıları gerçekleştirmek için sahip olduğu fiziksel, zihinsel ve duygusal beceriler ile nesnel yeteneklerini ifade eder. Kas gücü, denge, hafıza, problem çözme becerileri, duygusal düzenleme gibi unsurlar bu kategoriye girer. Bir bireyin performans kapasitesindeki kısıtlamalar, uğraşıya katılımını doğrudan etkileyebilir ve ergoterapi müdahaleleri genellikle bu becerilerin geliştirilmesine odaklanır.

Çevre (Environment)

Çevre, bireyin uğraşıya katıldığı fiziksel ve sosyal koşulları içerir. Fiziksel çevre, erişilebilirliği, ekipmanları ve nesneleri kapsarken; sosyal çevre, kültürel normları, aile ve arkadaş desteğini ve sosyal beklentileri içerir. Çevre, bireyin uğraşı seçimi, performansı ve memnuniyeti üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Ergoterapistler, çevreyi bireyin ihtiyaçlarına göre düzenleyerek veya bireyin çevreye adaptasyonunu destekleyerek katılımı artırmayı hedeflerler.

MOHO'nun Ergoterapi Uygulamalarına Katkısı: Katılımı Artıran Stratejiler

MOHO, ergoterapistlere bireylerin uğraşı sorunlarını değerlendirme, anlama ve bu sorunlara müdahale etme konusunda zengin bir çerçeve sunar. Bu model sayesinde, ergoterapistler:

• Bireyselleştirilmiş Değerlendirme: Her bireyin uğraşı hikayesini, iradesini, alışkanlıklarını, performans kapasitesini ve çevresel koşullarını detaylıca analiz ederler. Bu sayede, sorunun kökenini ve bireyin güçlü yönlerini keşfederler.
• Anlamlı Hedef Belirleme: Bireyin ilgi alanları ve değerleriyle uyumlu, gerçekçi ve motive edici hedefler belirlerler. Bu hedefler, bireyin yaşam kalitesini doğrudan etkileyen uğraşılara odaklanır.
• Uğraşıya Dayalı Müdahaleler: Tedavi sürecinde, bireyin anlamlı bulduğu gerçek yaşam aktivitelerini kullanarak beceri geliştirme, alışkanlıkları yeniden oluşturma veya çevreyi uyarlama stratejileri uygularlar. Bu, pasif bir tedavi yerine aktif bir katılım sağlar.
• Holistik Bakış Açısı: Bireyin sadece fiziksel veya zihinsel kısıtlamalarına değil, aynı zamanda motivasyonuna, rol ve rutinlerine ve çevresel desteklerine odaklanarak, kapsamlı ve sürdürülebilir iyileşme sağlamayı hedeflerler. Ergoterapi genel olarak insan sağlığında katılım ve bağımsızlığı hedefleyen bir disiplindir. Türkiye Ergoterapi Federasyonu bu konuda önemli bilgiler sunmaktadır.

MOHO Odaklı Ergoterapi Uygulama Örnekleri

MOHO, çeşitli popülasyonlarda ve farklı sağlık koşullarında katılımı artıran uygulamalar için pratik bir rehber sunar:

• Felç Sonrası Rehabilitasyon: Felç geçirmiş bir bireyin banyo yapma, giyinme veya yemek hazırlama gibi günlük yaşam aktivitelerine yeniden katılımını sağlamak için, ergoterapist bireyin kalan performans kapasitesini değerlendirir, adaptif ekipmanlar önerir ve yeni rutinler (alışkanlık) geliştirmesine yardımcı olur. Aynı zamanda, bireyin motivasyonunu (irade) artıracak ilgi alanlarına yönelik aktiviteler entegre eder.
• Mental Sağlık Bozuklukları: Depresyon veya anksiyete ile yaşayan bir bireyin sosyal etkileşimlere ve işe dönüşe katılımını desteklemek amacıyla, ergoterapist bireyin sosyal rolleri (alışkanlık) yeniden kazanmasına yardımcı olacak yapılandırılmış aktiviteler sunar, problem çözme ve başa çıkma becerilerini (performans kapasitesi) geliştirir ve destekleyici bir sosyal çevre (çevre) oluşturmasına yardımcı olur.
• Pediatrik Ergoterapi: Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan bir çocuğun okul performansına ve oyun aktivitelerine katılımını artırmak için, ergoterapist çocuğun dikkat süresini ve motor becerilerini (performans kapasitesi) geliştirmeye yönelik oyun tabanlı müdahaleler yapar, okul ortamında düzenlemeler (çevre) önerir ve çocuğun öz yeterlilik inancını (irade) güçlendirecek başarı odaklı deneyimler sunar.

Her bir örnekte, MOHO'nun dört bileşeni de göz önünde bulundurularak, bireyin özel ihtiyaçlarına göre özelleştirilmiş, anlamlı ve sonuç odaklı müdahaleler geliştirilir. Bu sayede, bireyler sadece semptomlarından arınmakla kalmaz, aynı zamanda tam ve anlamlı bir yaşama katılım sağlayabilirler.