Günümüzde tıp dünyası, genetik hastalıkların teşhisinde çığır açan yöntemlere ev sahipliği yapmaktadır. Bu yöntemlerden biri de MLPA (Multiplex Ligation-dependent Probe Amplification) Testi'dir. Özellikle genlerdeki küçük delesyon ve duplikasyonların doğru teşhisi için hayati önem taşıyan MLPA, birçok kalıtsal hastalığın erken ve kesin tanısında kritik bir rol oynar. Peki, bu gelişmiş genetik test tam olarak nedir ve genetik materyalimizdeki bu ince değişiklikleri nasıl tespit eder?

MLPA Testi Nedir?

MLPA, DNA'daki belirli bölgelerin kopya sayısını belirlemek için kullanılan moleküler genetik bir tekniktir. Her insanda iki kopya halinde bulunması beklenen gen bölgelerinin (bir anneden, bir babadan gelen), bu test sayesinde üç veya daha fazla kopya (duplikasyon) ya da bir veya hiç kopya (delesyon) halinde olup olmadığı tespit edilebilir. Geleneksel genetik testlerin gözden kaçırabileceği, kromozomal düzeyde çok küçük olan bu değişiklikler, birçok ciddi genetik sendrom ve hastalığın temelini oluşturabilir.

Neden MLPA Testi Yapılır?

MLPA testi, genellikle belirli genetik rahatsızlıklardan şüphelenildiğinde veya bu hastalıkların aile öyküsü bulunduğunda talep edilir. Başlıca kullanım alanları şunlardır:

Genetik Hastalıkların Teşhisi

Birçok genetik hastalık, belirli genlerdeki kopya sayısı varyasyonlarından (CNV - Copy Number Variation) kaynaklanır. MLPA, bu varyasyonları yüksek hassasiyetle tespit ederek aşağıdaki gibi hastalıkların teşhisine yardımcı olur:

• Nörolojik Hastalıklar: Duchenne/Becker Muskuler Distrofi, Prader-Willi Sendromu, Angelman Sendromu.
• Kanser Sendromları: BRCA1/BRCA2 genlerindeki duplikasyon veya delesyonlar gibi kalıtsal meme ve yumurtalık kanseri sendromları.
• Gelişimsel Bozukluklar: Zihinsel gerilik, gelişimsel gecikmeler ve doğumsal anomalilerin genetik nedenlerinin araştırılması.

Kopya Sayısı Varyasyonları (CNV) ve Önemi

Genomumuzda yer alan DNA parçacıklarının kopya sayısındaki değişiklikler, yani CNV'ler, insan sağlığı üzerinde önemli etkilere sahip olabilir. MLPA, bu küçük ancak kritik CNV'leri saptayarak, bireylerin genetik risk profillerini anlamalarına ve doğru teşhis konulmasına olanak tanır. National Human Genome Research Institute (NHGRI) gibi güvenilir kaynaklar, CNV'lerin hastalıklarla ilişkisini detaylıca açıklamaktadır.

Diğer Testlerden Farkı

Karyotipleme gibi geleneksel sitogenetik yöntemler, genellikle daha büyük kromozomal anormallikleri saptarken, MLPA testi özellikle 500 baz çifti ile birkaç megabaz arasındaki küçük delesyon ve duplikasyonları tespit etmede üstündür. Array CGH (Karşılaştırmalı Genomik Hibridizasyon Dizisi) de CNV'leri saptar, ancak MLPA, bilinen belirli bölgelerdeki küçük değişiklikleri daha odaklı ve maliyet-etkin bir şekilde inceleyebilir.

MLPA Testi Nasıl Çalışır?

MLPA testinin temel çalışma prensibi, birden fazla (multiplex) hedeflenen DNA bölgesine aynı anda bağlanabilen özel problar kullanmasına dayanır.

Prensip ve Problar

Test, aşağıdaki adımları içerir:

1. Denatürasyon: Hastanın DNA'sı ısıtılarak iki sarmalı birbirinden ayrılır.
2. Hibridizasyon: Her biri belirli bir DNA bölgesine özgü iki parçalı MLPA probları, hastanın tek sarmallı DNA'sına bağlanır. Problar, bir gene ait bir bölgenin hem 5' hem de 3' ucuna özgü dizilimler içerir.
3. Ligasyon: Eğer problar hedeflenen DNA bölgesine doğru bir şekilde bağlanırsa, iki prob parçası enzimler (ligaz) aracılığıyla birbirine bağlanır ve tek bir tam prob molekülü oluşturur.
4. PCR Amplifikasyonu: Daha sonra, bu ligasyon ürünleri (tam prob molekülleri) floresan etiketli primerler kullanılarak çoğaltılır (PCR).
5. Kapiller Elektroforez ve Analiz: Çoğaltılan ürünler, kapiller elektroforez ile boyutlarına göre ayrılır ve bir dedektör tarafından floresan sinyalleri okunur. Sinyal yoğunluğu, hedeflenen DNA bölgesinin kopya sayısı ile doğru orantılıdır.

Verilerin Yorumlanması

Elde edilen floresan sinyalleri, sağlıklı bireylerden alınan referans örneklerle karşılaştırılır. Belirli bir prob için sinyal yoğunluğunun artması duplikasyonu, azalması ise delesyonu gösterir. Bu veriler özel yazılımlar aracılığıyla analiz edilerek genetik tanılar konulur.

MLPA Testinin Avantajları ve Dezavantajları

Her tıbbi testte olduğu gibi, MLPA'nın da kendine özgü avantajları ve sınırlamaları bulunmaktadır.

Avantajları

• Yüksek Hassasiyet: Özellikle küçük delesyon ve duplikasyonları tespit etmede oldukça başarılıdır.
• Maliyet Etkinliği: Belirli bir gen veya gen grubundaki kopya sayısı varyasyonlarını araştırmada, tüm genomu tarayan yöntemlere göre daha ekonomiktir.
• Hızlı Sonuç: Çoğu durumda, sonuçlar diğer kapsamlı genetik testlere göre daha kısa sürede alınabilir.
• Çok Yönlülük: Tek bir reaksiyonda 50'den fazla farklı DNA bölgesini aynı anda analiz edebilir.

Dezavantajları

• Sadece Bilinen Bölgeler: Sadece prob setinde tanımlanmış olan gen bölgelerindeki değişiklikleri tespit edebilir. Bilinmeyen veya hedeflenmemiş bölgelerdeki CNV'leri kaçırabilir.
• Nokta Mutasyonları ve Translokasyonlar: DNA dizisindeki tek nükleotit değişikliklerini (nokta mutasyonları) veya kromozomlar arası yer değişimlerini (translokasyonlar) tespit edemez. Bu tür değişiklikler için farklı genetik testler gereklidir.
• Yorumlama Zorluğu: Nadir varyasyonların veya yeni keşfedilen gen bölgelerindeki değişikliklerin klinik anlamı her zaman açık olmayabilir.

Kimler MLPA Testi Yaptırmalı?

MLPA testi, aşağıdaki durumlar için düşünülebilir:

• Ailede bilinen bir genetik hastalığın veya sendromun varlığı.
• Açıklanamayan gelişimsel gecikme, zihinsel gerilik veya doğumsal anomali öyküsü.
• Tekrarlayan gebelik kayıpları veya infertilite nedenlerinin araştırılması.
• Belirli bir sendromun (örn. Prader-Willi, Angelman) klinik şüphesi.
• Kalıtsal kanser sendromları ile ilişkili genlerdeki kopya sayısı değişikliklerinin taranması.

Sonuç

MLPA Testi, genetik tanıda devrim niteliğinde bir teknoloji olup, küçük delesyon ve duplikasyonların doğru teşhisiyle birçok genetik hastalığın aydınlatılmasına olanak tanımaktadır. Yüksek hassasiyeti ve hedeflenmiş analizi sayesinde, genetik danışmanlık süreçlerinde ve hastaların tedavi yönetiminde önemli bir kılavuz görevi görür. Her ne kadar sınırlamaları olsa da, MLPA, genetik rahatsızlıkların anlaşılması ve etkili müdahale stratejilerinin geliştirilmesi yolunda atılmış önemli bir adımdır.