NARATİF (ÖYKÜSEL) TERAPİ GÖZÜNDEN KEKEMELİK OLGUSU A CASE OF STUTTERING FROM THE PERSPECTIVE OF NARATİVE THERAPY Emin KURTULUŞ Orcid:0000-0002-6346-0114 Sorumlu Yazar (Correspondence) Doktora Öğrencisi PDR, Sakarya Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Hacer YILDIRIM-KURTULUŞ Orcid:0000-0002-0880-1318 Dr. Psi. Dan. Milli Eğitim Bakanlığı ÖZET Naratif Terapi, post-yapısalcı (yapısalcı olmayan) bir ekolde kendini konumlandıran, hesap verilebilirliği önem veren, işbirliği ile araştırma yapan bir ekoldür. Ayrıca kişilerin kendi hayat hikayenin anlatımına odaklanan, kadın erkek eşitliği olmak üzere her türlü eşitliğe değer veren Michel Foucault, Jacques Derrida, J. Bruner, Barbara Myerhoff gibi çağdaş filozofların fikirlerinden harmanlamıştır. Naratif yaklaşım terapi sürecinin yazıya dökülmesinin gerekliliğine inanan bir terapi ekolüdür. Bu araştırmada ise Naratif Terapi’nin kekemelik sorunuyla nasıl çalıştığı, hangi teknikleri kullandığı ve kekemelik olgusuna nasıl yaklaştığını incelemek amaçlanmaktadır. Aynı zamanda, çalışmada Naratif terapinin yazılı kayıtları önemsemesinin bir sonucu olan mektup yazma tekniğinin terapi sürecini nasıl etkilediğini de yer almaktadır. Terapinin sadece bir odadan ibaret olmadığını savunduğu için Naratif Terapi danışanların hayatındaki kişileri önemsemektedir. Çalışmada, Naratif terapinin problemi dışsallaştırması, sorunun kişinin içinde değil de dışarıda olması; başka bir deyişle insanların özellikle olumsuz söylemlerden ne kadar çok etkilediği vurgulanmaktadır. Soruna sebep olan şeylerin insanlar olduğu düşünüldüğü için çözüme yine danışanların hayatındaki kişilerle yaklaşmaktadır. Buradaki amaç kişinin hayatında olumsuz etki eden insanları yeniden anlamlandırarak bu olumsuzluğu azaltmak ve onun yerine ona iyi gelen kişilere zihninde yer açmaktır. Terapi sürecine dış şahit rolünde gelen kişi ise kişinin hayatında değer verdiği ya da danışanın yaşadığı o sorunu yaşayan birinin olması beklendik bir durumdur. Böylelikle danışanın hayatla tekrar temas etmesi ve bağ kurması ona iyileştirici bir güç olarak gelmesi beklenmektir. Bununla birlikte çalışmada, Naratif Terapinin travmaya bakışı olan, kişinin travmanın pasif bir alıcısı değil de kendi bedenini ve kimliğini korumak için nasıl aktif bir rol oynadığına dair içeriklere de yer verilmiştir. Araştırmada Naratif Terapi teknikleri hakkında kekemelik sorununa müdahalede sadece teorik anlatım değil aynı zaman da pratik karşılığına dair cevaplar da sunulmaktadır. Sonuç olarak bu araştırma, örnek bir vaka üzerinden kekemelik sorunu yaşayan danışanlar ile Naratif Terapi bilgisi ışığında terapi sürecine ışık tutmaktadır. Elde edilen sonuçlar literatür ışığında tartışılmış ve gerekli öneriler sunulmuştur. Anahtar Sözcükler: Naratif, Öyküsel Terapi, kekemelik, Travma, Ergenlik, Olgu sunum ABSTRACT Narative Therapy is a school that positions itself in a post-structuralist (non-structuralist) school, attaches importance to accountability, and conducts collaborative research. He also blended the ideas of contemporary philosophers such as Michel Foucault, Jacques Derrida, J. Bruner, Barbara Myerhoff, who focus on the narration of people's own life stories and value all kinds of equality, especially the equality of men and women. The narrative approach is a 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 888 www.inbak.org school of therapy that believes in the necessity of putting the therapy process into writing. In this study, it is aimed to examine how Narative Therapy works with the problem of stuttering, what techniques it uses and how it approaches the phenomenon of stuttering. At the same time, the study also includes how the letter-writing technique, which is a result of Narative therapy's care about written records, affects the therapy process. Narative Therapy cares about the people in the clients' lives, as it argues that therapy is not just a room. In the study, Narative therapy externalizes the problem, the problem is not inside the person but outside; In other words, it is emphasized how much people are affected by negative discourses. Since it is thought that people are the things that cause the problem, he approaches the solution with the people in the lives of the clients. The aim here is to reduce this negativity by re-meaning the people who have a negative impact on the person's life and to make room in their minds for the people who are good for him instead. If the person who comes to the therapy process as an out-witness, it is expected that there will be someone who values the person's life or who has the same problem that the client has. Thus, it is expected that the client will come into contact with life again and establish a bond and come to him as a healing power. In addition to this, in the study, the contents of Narative Therapy's view of trauma, how the person plays an active role to protect their own body and identity, rather than a passive recipient of trauma, are also included. In the research, not only the theoretical explanation but also the practical answers are presented in the intervention of the stuttering problem about the Narative Therapy techniques. As a result, this research sheds light on the therapy process in the light of Narative Therapy knowledge with clients who have stuttering problems through a sample case. The results obtained were discussed in the light of the literature and necessary suggestions were presented. Keywords: Narrative Therapy, Stuttering, Trauma, Adolescence, Case report GİRİŞ Narratif Terapi, post-yapısalcı (yapısalcı olmayan) bir ekolde kendini konumlandıran, hesap verilebilirliğe önem veren, iş birliği ile araştırma yapan, kişilerin kendi hayat hikayesini anlatmasına odaklanan, kadın erkek eşitliği olmak üzere her türlü eşitliğe değer veren, terapinin yazıya dökmenin gerekliliğine inanan, Michel Foucault, Jacques Derrida, J. Bruner ve Barbara Myerhoff gibi çağdaş filozofların fikirleri ile harmanlamış bir terapi ekolüdür (Madigan, 2011). Michael White ve David Epson Narratif terapinin kurucularındandır. Terapinin temeli insanların öykülerini ele alan ve öykülerin farklı bir şekilde anlatılmasının kişilere iyi geldiği fikri üzerinden hareket ederek antropoloji, edebiyat, felsefe gibi psikolojinin dışındaki bilim ve sanat dallarına ait yöntemlerin psikoloji bilimine katkı sağladıkları düşüncelerine dayanmaktadır. Bu yöntemlere örnek olarak “Mektup Yazma” tekniği Edebiyat’tan alıp Derrida’dan da “yapı sökümü” kavramını kullanarak, ele alınan hikayeye nasıl genişlik kattığı terapiye getirilmiştir (Jorgensen, & Boje, 2010). İnsanlar hayatlarına, yaşadıkları olaylara ve yaptıkları seçimlere kendileri hakkında anlattıkları hikayelerle anlam katarlar. Dolayısıyla yaşam öyküsü yalnızca kişinin kendisine (ve başkalarına) yaşamını anlatması için bir format değil, aynı zamanda kişinin kimliğinin şekillendiği bir araçtır (Rosenwald ve Ochberg 1992). Hikaye, bir yandan anlatıcının kimliğini ifade ederken, diğer yandan bu kimliğin dönüşümlerini şekillendirir ve etkiler. Bunun nedeni, bireylerin kendilerini tanımalarının ya da başkalarına kendilerini ifşa etmelerinin hikayeleri aracılığıyla olmasıdır (Lieblich, Tuval-Mashiach ve Zilber 1998). Howard (1991) kimliğin gelişiminin bir yaşam öyküsü inşası meselesi olduğunu; psikopatolojilerin ise, ters giden yaşam öykülerinin örnekleri olarak görülebildiğini; ve hikaye onarım egzersizleri olarak psikoterapinin kullanılabileceğini ifade etmektedir. Naratif terapi, 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 889 www.inbak.org terapötik bir değişim için ana araç olarak danışanın yaşam öyküsüne odaklanır. Hikâyede sürekliliği ve tutarlılığı engelleyen kısımların bulunması ve ortaklaşa alternatif bir hikaye yaratılması yoluyla, kişinin yaşamının ve kimliğinin daha zengin bir inşasının oluşması teşvik edilir (Omer ve Alon 1997). Bu araştırmada Naratif Terapi odağında ele alınan kekemelik ise konuşmanın ritminin ya da akıcılığın kesintiler ve bloklarla zarar gördüğü bir bozukluktur (Cangi, 2008). Dünya Sağlık Örgütü’ne (DSÖ) göre kekemelik, bireyin ne söylemek istediğini kesin olarak bildiği, istem dışı, tekrarlayan ses uzatmaları ve kesilmeleri nedeni ile konuşma ritmindeki bozukluk olarak tanımlanmaktadır (Manning, 2010). Kekemeliğin en geniş ve sistemli tanımında, kekemelik sözel ifadenin akıcılığında, seslerin ve hecelerin istem dışı, duyulabilen ya da duyulamayan yinelemeler ve uzatmalar biçiminde sık, fark edilebilir, ancak kontrol edilemeyecek biçimde kesintiye uğraması şeklinde ele alınmıştır. Ayrıca bazen heyecan, sıkıntı, korku, sinirlilik gibi olumsuz duyguların kekemeliğe eşlik edebileceğini vurgulamıştır (Perkins, 1983). Bu çalışmada da Naratif Terapi odağında kekemelik olgusu incelenirken; kekemeliğin kendisi ile değil kekemelik sebepli ortaya çıkan bu olumsuz duygular ve kekemeliğe yol açan travmatik olay ile çalışılacaktır. Travmatik bir olay, tanımı gereği, insanları son derece olağandışı bir stresle karşı karşıya bırakır ve yeni, beklenmedik ve alışılmadık bir durumla baş etmeyi gerektirir (DSM IV-TR 2000). Travma, doğası gereği günlük yaşamın sürekliliğini ve pürüzsüz akışını bozar. Bu kopuş, travmadan kurtulanların kendileri ve yaşamları hakkında anlattıkları hikayelerde ifade edilir. Araştırmada Naratif terapinin konuları bir vaka üzerinden kuramsal ve pratik bir anlatımla sunulmuştur. İçerikte ilk olarak “Sorunun Dışsallaştırma” ve “Mektup Yazma” tekniklerine beraber yer verilmiştir. Sonrasında “Yeniden Dahil Etme” ve “Dış Şahit Uygulamalarını” anlatılıp ve en son olarak da “Travma” konusundaki fikirler ve pratiklerin beraber nasıl çalışıldığı anlatılmaktadır. OLGU Bağlam Leyla 14 yaşındadır ve kendini iyi hissettiği bir gün okul psikolojik danışmanından yardım almak istediğini söylemiştir. Kendisi kekemelik sorunu yaşayan bir kız çocuğudur. Randevu almak için geldiğinde, 5 yaşındayken bir köpek saldırısı sonucu kekemelik sıkıntısının başladığından ve o günden beri bu durumun süregeldiğinden bahsetmiştir. Köpek saldırısı bir travma yaşantısı olduğu için ve kekemeliğin başladığı dönemle beraber olduğu için terapi desteği verilmiştir. Naratif terapi bağlamında ilk olarak problemin dışsallaştırması ve mektup yazma tekniği uygulanmıştır. 1.Problemi Dışsallaştırma ve Mektup Yazma Problemin dışsallaştırılması, problemin insanların içinde olmadığı, sorunun dışarda olduğunu ifade eden bir durumdur. White ve Epston, bu konuyu “problem problemdir, problem insan değildir” olarak ifade etmiştir (White, & Epston, 2004, pp.88-94). Naratif terapide sorunların daha çok söylemlerle alakalı olduğu, bunun içsel bir sürece dönüştüğü ve sorunu dışarıya alabilirsek konumlandırma şansı elde edebileceğimizi ifade edilir. Böylelikle kişinin sorunun uzmanı olarak daha fazla alan bulabildiğini ve çözüme yönelik harekete daha rahat geçebileceğini ifade eden bir yaklaşımdır (Mascher, 2002). Mektup yazma tekniği ise, Naratif terapinin doküman kullanmanın önemini vurguladığı bir çalışmadır. Yazı dilinin konuşma diline göre daha fazla kalıcı olmasını ve terapinin etkilerinin 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 890 www.inbak.org sadece odada kalmamasını sağladığı için ve terapi sürecinin genel hayata yayılması ve sorunun çözümüne karşı daha etkili olması için kullanılır. (Dyck, 2000). Bu olguda, problem hali hazırda dışarda olarak gelmişti ve bu problemin herkesçe bilinen ismi kekemeliktir. Terapi sürecinde kekemeliğin ne olduğunu konuşmaktan çok Leyla’yı kekemeliğin nasıl etkilediği, ona karşı nasıl bir konum aldığı ve gelecekte kekemelikle ilişkisinin nasıl olacağı üzerine bir içeriğe sahipti. Naratif terapide kişinin sorununa karşı nasıl konum aldığını anlatmak adına, Leyla adından soruna yazılan mektup örneği aşağıda sunulmuştur. Mektup sunulmadan önce hangi sorularla bu mektubun hazırlandığına da yer verilmiştir. Bu sorular sorulurken Leyla’nın kekemeliğe karşı nasıl bir konum aldığı da anlaşılmıştır (Marsten, & Markham, 2017). 1. Kekemelik gizlice neyi umuyor olabilir? 2. Kekemeliğe korku veren şey ne olabilir? 3. Kekemeliğin hobileri neler olabilir? 4. Kekemeliğin çocukluğu sence nasıl geçmiş olabilir? 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 891 www.inbak.org Yukardaki mektuptan anlaşılacağı üzere kekemeliğe karşı konum almak için bu mektup Leyla adına yazılmıştır. Bununla birlikte, kekemeliğin kültürel olarak güçlü bir söylem olmasından dolayı bu konuda Leyla’ya yardım amacı da taşımaktadır (Guitar, 2006). Terapist burada mektup yazarak en azından bu kekemeliğe ve kekemeliğin söylemlerine karşı nasıl bir duruş sergileyeceğine yönelik fikirler vermektedir. Mektup yazılmasındaki amaçlardan biri de Leyla’nın kendi hayatının izleyicisi olabilme şansını yaratmış olmasıydı. Böylelikle kendi soruna karşı kendisine nasıl yardım edeceği hakkında fikirler üretmesi sağlanmıştır. 2. Yeniden Yazma Tekniği 07.12.2018 Sevgili Kötü Heyecan ya da Kekemelik, Merhaba Kekemelik nasıl iyi misin? Senin bu aralar iyi olmadığını düşünüyorum. Bunun sebebini merak etmiyorsundur çünkü sen de farkında olmalısın. Senin hayatımdan nasıl yavaş yavaş çekildiğini daha doğrusu seni hayatımdan nasıl uzaklaştırdığımın tabi ki de farkındasındır. Yok hayır bunu bir tek ben düşünmüyorum; annem, babam, Ali Öğretim, Emin ve arkadaşlarım hepsi böyle düşünüyor. Hepsi farkında benim seni nasıl uzaklaştırdığımı görüyorlar. Hayır! Kekemelik seni de anlıyorum hatta geçen gün Emin ile senin çocukluğuna da konuştuk☺ Senin hayatınla ilgili şöyle tahminlerde bulunduk 1. Benim rahat konuşmamı istemiyor olabilirsin. 2. Benim konuşmam sana büyük korku veriyor olmalı. 3. Ben konuşmaya çalıştığımda kötü heyecan yolluyorsun. 4. Hobilerin çocukları ve benim gibi gençleri hatta yetişkinleri bile korkutmayı ve kötü heyecan yollamayı seviyorsun 5. Yalnız senin çocukluğunda kötü geçmiş olmalı. Muhtemelen sana da bu şekilde kötü heyecan yollayan şeyler olmalı. Hatta tahtaya çıktığında konuşamıyor bu diye senle dalga bile geçmiş olabilirler. Anlıyorum insanlar seni üzmüş senin kalbini kırmış ama sen de diğer insanları bu kadar üzmeye hakkın yok. Bu gidişe dur demek senin elinde. Bu yok olma korkunu anlamıyorum. Senin yok olacağını nerden çıkardın sen bir kötü heyecansın ve ben sadece seni heyecan olarak kalmanı istiyorum işte bu kadar ben de diğer insanlar gibi takılmadan konuşmak diğer insanlar gibi hayallerimi yaşamak ve istediğim meslek polis olmak istiyorum. Polis olma sınavında ya sen çıkıp gelirsen ne olacak seninle anlaşma bu şekilde yapmak istiyorum evet seni hayatımdan gibi hayallerimi yaşamak ve istediğim meslek polis olmak istiyorum. Polis olma sınavında ya sen çıkıp gelirsen ne olacak seninle anlaşma bu şekilde yapmak istiyorum evet seni hayatımdan çıkartmak değil heyecan olarak bırakmak istemem çok mu şey? Şimdi sana karşı taktik de geliştirdim. Kötü heyecan ya da Kekemelik olarak gelmeye çalıştığını anladığımda rahat olmak için şunları yapacağım. 1.Kendime rahat konuşurum derim 2. Kendime Kekemelik gelmeden kendimle konuşurum 3. Başkaldırırım. Seni yendiğim zamanlarda sen yok olmadın sadece şekil değiştirdin. Hani 2 yıl önce 2 ay vardı. Sen mesela gitmiştin o zaman heyecan olarak kalmıştın bende. Ben de şarkı dinlerken ya da sevinçliyken heyecanlanmıştım öyle değil mi? Ya da 6.sınıfta 23 Nisan konuşması yaptığım zaman sen o zaman yoktun senin yerine tabi ki heyecan vardı. Hatta 2 ay önce öğretmen soru sorduğunda ne güzel de heyecanla beraber cevap vermiştim İşte kekemelik ya da kötü heyecan sana diyeceklerim bu kadar. İnşallah seni tehdit etmediğimi ilişkimizi düzene sokmamız gerektiğini anlamışındır. Esen Kal☺ Leyla 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 892 www.inbak.org Yeniden yazma, insanların bir konu merkezinde (Örneğin: özgüven) kendi hikayesinin çizgilerini oluşturduğu ve bu çizgilerde başarısız oldukları çizgilere daha fazla dikkat ettiği, bu çizgilerde başarılı oldukları zamanların da olduğuna dair keşfi sağlayan bir yaklaşımdır. Teknik, kişilerin sorununu çözdüğü zamanlara atıfta bulunan “alternatif hikayeye” girişi ve sorunun çözüldüğü zamanda bunun kendi kimliğine ve kendi hikayesini nasıl etkilediğine dair konuşmayı ve bu hikayeye dikkat etmesini sağlayan bir uygulamadır (White, 2005). J. Buruner, kişilerinin eylem alanları ve kimlik alanlarıyla beraber bir yapıda olduğunu vurgularken, Jacques Derrida bizim anlattığımız her yeni hikaye ile yeni bir gerçeklik oluşturduğumuzdan bahseder (Monk 1996; Madigan 2011). Anlatılan bu yeni hikayeler yeni gerçeklikler açar ve terapide daha fazla konuşma fırsatı verir. Konuşmalar da daha fazla düşünebilmeyi getirdiği için problemler hakkında daha fazla çözümler üretmeye fırsat vermektedir (Payne, 2006). Aşağıda yeniden yazma tekniği ile yapılan görüşme bağlam eşliğinde sunulmuştur. Emin: Leyla, şunu merak ettim, daha önce kekemeliğin olmadığı zamanlar oldu mu? Kekemeliği yendiğin zamanlar hakkında bu soru. Leyla: Bir kere oldu ama sonra geri başladı. Emin: Bir kere oldu mu? Leyla: Evet. Hiç kekelemedim. Emin: Ne zaman? Leyla: 9.Sınıfta. iki sene önce 9. Sınıfa giderken. Hiç kekelemedim birkaç ay oldu sonra geri geldi. Geri kekelemeye başladım. Emin: Hiç kekelemediğin birkaç ay oldu mu?. Leyla: Evet. Emin: Peki 2 mi 3 mi ay? Leyla: 2 ay . Emin: Yani 2 ay kekemelik beni rahat bıraktı diyorsun? Leyla: Aynen , çok iyiydi. Emin: Çok mu iyiydi? Leyla: 2 ay hiç kekelememem çok iyi bence. Emin:. Çok iyi olma sebebi ne acaba? Leyla: Yani hiç kekelemiyorsunuz istediğiniz şeyi herkese karşı söyleyebiliyorsunuz Emin: İstediğin şeyi söylemek senin için ne demek ?Leyla: Ben derslerde kitap okuyamıyordum 9.sınıfta okumaya başladım. Kekelemediğim süre zarfında Emin: 2 ay boyunca kekelemediğim süre zarfında kitap okuyabildim senin için bu ne demek peki kitap okumak ne anlam ifade ediyor Leyla: Güzel şey kekelemiyorsunuz, heyecanlanmadan okuyorsunuz konuşabiliyorsunuz tutukluk yapmıyor dilim. 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 893 www.inbak.org Bu konuda tercih edilen değerlerle ilgili kimlik ve eylemler hakkında bir konuşma da yapıldı. Böylelikle Leyla, kendi kekemelik hikayesi hakkında farklı bir çizgiden konuşma fırsatı yakalamıştı. Onun başarı sağladığı konu daha önce çok fazla söylenilmeyen ve konuşulmayan ancak kekemeliğe karşı özgüven hikayesine bir giriş anlamına gelmekteydi. Öte yandan kekemelik kültürel olarak çok fazla baskın bir söylemdir (Guitar, 2006). Kekemelik dışında hareket ettiği hikayeye giriş yapıldığında ses tonu şimdiye kadar duyulmadığı kadar mutluluk hissettiğini belirtti. Kekemeliğe dair bu hikayenin önemi kendi sıkıntısına istediği gibi davranabilme başarısı kimliğini ne şekilde etkilediğini görmek önem arz etmektedir. Bununla birlikte, kekemelikten kurtulup kendi istediği şekilde davranabilmesinin kendi kimliğine etkisi konuşulmuştur. Terapi sürecinde özgüven değeri kekemelik sorununu çözüme yaklaştıracak gibi görülmektedir. Bundan dolayı bu alternatif çizginin ismi özgüven olarak belirlenmiş ve işbirlikçi bir yaklaşım sergileyerek görüşmeye devam edilmiştir. Leyla’nın zihninde özgüvenin kekemeliğe karşı çıktığı başka bir değişle kekemeliğin panzehiri olması görüşme sorularına verdiği cevaplardan görülmektedir. Bu Naratif terapi bağlamında önemli noktaya denk gelmektedir. Yeniden yazma sürecinde geçmiş yaşantıların geleceğe ışık tutması terapi yardımı alan kişiyi harekete geçirmek için fırsat vermesi beklendik bir durumdur. Aşağıda görüldüğü üzere görüşmeye devam edildiğinde yardım almakla alakalı olarak bu hikayenin fırsat verdiği anlaşılmaktadır. Emin: Özgüvenin geldiği başka zamanlar var mı? Leyla: Nasıl yani anlamadım Emin: Yani özgüveni kabul ettiğin başka zamanlar oldu mu diye soruyorum. Leyla: Oldu. Emin: En son ne zaman kendini özgüvenli hissettin? Yani özgüven senle beraberdi? Leyla: (Biraz düşündükten sonra) Bir ay önce. Emin: Bir ay önceydi. Hikayeyi anlatır mısın nasıldı? Leyla: Okuldaydım, dersteydim. Öğretmen bir soru sordu. Ben kekelemeden cevap verdim. Öğretmen de acaba ne oldu diye düşündü. Emin: Peki öğretmene kekelemeden özgüvenli bir şekilde cevap verince senin için hayat nasıl oldu? Leyla: İyiydi. Emin: İyi ne demek iyiyi biraz anlatır mısın? Leyla: Çünkü kekelemeden ve tutukluk yapmadan cevap verdim. Bunlar benim için iyi şeyler. Emin: Bunlar senin hayal ettiğin umut ettiğin şeylerle ilgili hedeflerin ulaşmak için ne söylüyor olabilir acaba? Leyla: Ben polislik sınavlarına gireceğim ya, orada bildiğim kadarıyla konuşma ilgili sınav varmış, kendimi orada hayal ettim ve hiç kekelemeyeceğimi zannettim Emin: Öğretmenine cevap verdiğin aklına bu mu geldi? Leyla: Evet aklıma direkt bu geldi. 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 894 www.inbak.org Bu kişinin hafıza geçmişine gitmeyi sağlayan konuşmalar, orada canlı bir şekilde hikayeler mevcut olduğunu göstermektedir. Yeniden yazma tekniği ışığında görüşmeye devam edildiğinde özgüven yardımıyla biraz daha geçmişte başarılı olduğu yerler gidilmiştir. Leyla’nın geçmişe yaşantısında ortaokulda yıllarında kekemeliği özgüvenle çözdüğü yer hakkına görüşme aşağıda sunulmuştur (White, 2005). Görüldüğü gibi yeniden yazma soruları Leyla’nın kekemelik sıkıntısı ile mücadele ederken kekemelik karşısında başarılı olduğu yerlerin de mümkün olduğunu ve başka bir hikaye çizgisinin olduğunu görmesine fırsat sağlayabilmiştir. Görüşme sırasında kimlik ve eylem arasındaki bu gidiş ve gelişler tercih edilen alternatif hikaye ile ilgili Leyla’ya fikir verebilmiştir. Bunun sonrasında görüşmede Ali Öğretmen ile yeniden dahil etme pratiğine geçiş sağlanabilmiştir. Ali öğretmen Leyla’nın sıkıntısı gören bir kişiydi ve bir dahaki görüşmeye Dış şahit rolünde davet edildiğinde, Leyla’ya nasıl geleceği hakkında konuşuldu. Leyla’nın isteği üzerine Ali Öğretmen görüşmeye çağrıldı. 3. Yeniden Dahil Etme ve Dış Şahit Uygulaması Özel bir hatırlatma türü olan “yeniden dahil etme”, hayat kulübü düşüncesinden etkilenerek insanın hatıralarında insanların etkileri olduğunu ve bu etkileme sürecinin ise karşılıklı olduğuna dikkat çeken bir uygulamadır (Myerhoff, 1982). Ayrıca terapi yardımı alan kişi kendisine iyi gelen kişileri hatırlarken pasif olmayan tepkileri dinleyerek ilişkinin her iki taraf için yarar sağladığının fark edilmesini sağlamaktadır. Bu tür konuşmalar, Naratif terapiye göre hayatımızda iyi yer edinmiş kişilerin varlığı ve bizim de onların hayatlarında iyi bir Leyla: 23 Nisan konuşması yapmıştım. Emin: Kaçıncı sınıftı? Leyla: 6.sınıftı Emin: Nasıl bir konuşmaydı Leyla: Kısa bir konuşmaydı. Emin: Evet ama nasıl kısaydı nasıl olduğunu merak ettim anlatır mısın? Leyla: İşte öğretmenleri çağırdım Emin: Peki bunu 6.sınıfa giderken nasıl başarabildin? Nasıl oldu da kekemelik ve heyecan senle beraber değildi? Leyla: Heyecanlandım ama kekelemedim. Emin: Nasıl oldu bu, Nasıl başardın? Leyla: Bilmiyorum ama, yapacağım dedim ve yaptım. Emin: Peki onu yaparken aklından neler geçiyordu senin inandığın ve umut ettiğin şeylere uygun bir şeyler miydi? Ne düşündürdü sana? Leyla: O an konuştuğumu düşünüyordum. Bunu başarabildiğimi düşünüyordum. 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 895 www.inbak.org edindiğini görmemize fırsat verir. Böylelikle hem o iyi ilişki kişiyi olumlu yönde etkilerken aynı zamanda yardım alan kişinin de bir başkasını aktif bir şekilde etkilediği gerçeği ortaya çıkarmaktadır. Yeniden dahi etme görüşmelerinde aşağıdaki soru grubunun önemli olduğu düşünülmektedir (David, 2016). 1. Dahil ettiğimiz kişinin konuştuğumuz kişiye katkılarını konuşma 2. Dahil ettiğimiz kişinin konuştuğumuz kişinin hayatını nasıl değiştirdiğini konuşma 3. Konuştuğumuz kişin dahil ettiğimiz kişiye katkılarını konuşma 4. Konuştuğumuz kişin dahil ettiğimiz kişiye hayatını nasıl değiştirdiğini konuşma Bu tür “yeniden dahil etme” tekniği kişiden bahis sadece görüşmede kalmayıp o kişinin bir sonraki seansa çağrılıp “dış şahit uygulamaları” ile birleştirilmesine olanak sağlamaktadır. “Dış şahit uygulamaları” Naratif terapinin sorunu yaşayan kişi o sorunun uzmanıdır felsefesiyle çalışmaktadır (Morgan, 2002). Bu görüş sorunu yaşayan kişinin kendi çözümü hakkında bir şeyler üretmiş olması ihtimali ile, o sorunu çözen diğer insanlarla beraber terapi sürecine yaklaşmayı hedeflemektedir. Bu amaçla görüşmeye başka insanları davet etmeyi ve terapinin gücünü terapi odasının dışına taşımayı hedeflemektedir. Diğer bir uygulamada bu vakada olduğu gibi “yeniden dahil etme” ile birleştirip aynı kişiyi görüşmeye davet edilmektedir. Bir başka uygulama ise bu sorunla çalışan ruh sağlığı insanlarının terapi sürecine davet edilmesidir. Bu uzmanların şahit olduğu deneyimlerle ortak bir paylaşımda bulunmaları sağlanmaktadır. Leyla daha önceki oturumda Ali öğretmenine kekemelik sorunu derste ona rahatsız ettiğinde, kendisinin Leyla’yı sakinleştirdiğinden, ona “sakin ol” dediğini, ayrıca “sen yaparsın” diye motive ettiğinden bahsetmişti. Bunun üzerine Ali öğretmen Leyla’nın da onayını alarak dış şahit olarak görüşmeye çağrılmıştır. Ali öğretmen de kibar bir şekilde kırmayarak görüşmeye katılmıştır. Burada dayanamayıp Ali öğretmen söze girmekte ve Leyla’nın hatırlamadığı ayrıntılar hakkında görüşmeye çok parlak bir katkıda bulunmaktadır. Artık görüşmeye dış şahit olarak gelen Ali öğretmen de katılmıştır ve Leyla’ya yardımını esirgememiştir. Emin: Kimler senin kekemelikle olan mücadelede senin yanında diye sorduğumda. Sen geçen oturumda şöyle dediğin hatırlıyorum. “Öğretmenlerimden en çok Ali öğretmen görüyordu ve hayatımda önemli bir yere sahipti olduğunu” düşündürdü. Bu konu hakkında detaylı görüşme yapabilir miyiz? Leyla: Evet, lütfen. Emin: Ali öğretmenin sana yardım ettiği şeyler nelerdi? Leyla: Derslerde sakin olmamı söylüyordu, rahat konuş diyordu, sıkıntı yok. Hatta size gelemem Ali öğretmen tavsiye etti. Ali Öğretmen: Ben şunu da hatırlıyorum belki de bu da etkili olmuş olabilir. Leyla söz aldığında hatırladığım kadarıyla daha az kekeliyordu. Muhtemelen bahsedilen 2 yıl önceki 2 ayı tekamül ediyor. Sonrasında daha fazla kekelemeye başladığı ben de ona sakin olmasını ve rahat konuşmasını söylüyordum. Sonra bunlara rağmen sınıfta en ufak bir ses yükselmesi halinde bunu azaltmak için önlem alıyordum. Ayrıca bu durumun sınıfta anormal olmadığına Leyla anlamaya başladı. Bence bu sefer sınıfta yardımcı olmaya başladı. Emin: Leyla sende sınıfın sana yardımcı olduğunu fark ettin. Leyla: Evet ben de fark ettim. Ali öğretmen: Derste ben olduğumda sınıftaki öğrenciler bir süre sonra Leyla söz aldığında kekeleme durumu olursa, sınıf sesini yükseltememeye ve normal karşılamaya başlamıştı. 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 896 www.inbak.org Burada Ali Öğretmenin Leyla’ya yaptıklarını ayrıntılı bir şekilde konuştuktan sonra bunların Leylayı nasıl etkilediğine yer verilmiştir. Görüşmede görüşülen konular Leyla’yı fazlasıyla heyecanlandırmıştır. Kendi kimliğiyle, kendi değerleriyle yaşadığını ve ona yardım eden öğretmeniyle aynı değere sahip olmak onun için harika bir deneyim olduğunu belirtti. Görüşme artık yön değiştirmişti, ilk önce Ali öğretmenin yaptıklarının Leyla üzerindeki etkileri görüşülmüştü. Şimdi ise Leyla’nın Ali Öğretmen üzerindeki etkilerine yer verilmiştir. Emin: Peki şöyle bir soru da daha var. Ali öğretmen sana bu yaptıkları sınıfı susturması kekemeliğin normal bir şeymiş gibi sunması seni desteklemesi senin hayatını kekemelikle mücadele konusunda nasıl etkiledi. Leyla: Olumlu etkiledi bence. Emin: Nasıl olumlu etkiledi anlatır mısın? Leyla: Kekemeliği yeneceğimi düşündürüyordu bu durum. Emin: Peki ortak olan değeri anlamak adına soruyorum bu soruyu sen de öğretmen olsan öğrencilerine Ali öğretmenin yaptığını yapar mısın? Leyla: Evet ben de aynısı yaparım: Emin: Neden yaparsın peki? Leyla: Çünkü ben de öğrencilerime değer veririm. Severdim öğrencilerimi. Emin: Sen Ali öğretmen neler yapıyordun? Ali Öğretmen: Doğru mu anladım? Ali benim, Leylaya olumlu yaklaşmamı sağlayan Leylanın özelliği neydi? Ya da Leylaya böyle yaklaşmama sağlayan sebep neydi? Emin: Evet bunun gibi şeyler. Ali öğretmen: Sonuçta evet, sadece bu durumu ben fark etmedim o da bir çaba gösterdi ki bu durumda benim rol almam gerekti. Emin Ne çaba gösterdi? Ali öğretmen: Birinci olarak her şeyden önce ders adına bir kere gayretliydi, onun sınıfında ders adına gayret göstermesi, öğrencilerin geneli anlamında düşündüğümüzde pek rastladığımız bir özellik değildir. Bu durum yani gayretli olması güzeldi. İkincisi sadece gayretlide değildi derslerde sorulara özgün fikirler de cevaplayabiliyordu bu durum benim dikkatimi neden çektiğine gelince çünkü kitaptaki soruların cevaplarını normalde internetten bulup geliyor çocuklar; bu normal bir durumdu, bunu biz bile yapardık. Fakat bu durum da öğrencilerinin özgün bir şey ortaya koymasını engelliyor. Oradaki kitabi hazır cevapları okuyorlar ve özgünlük bitiyor ama Leyla orada olmayan bazı soruları da özgün bir cevap olsun diye çaba harcayarak yapmaya çalışıyordu ve iyi de fikirler sunabiliyordu bu da dikkatimi çekti. Fakat en çok dikkatimi çeken şey şu olmuştu. Geçen yıl ilk dönemin sonuydu ortalaması 38 gibi bir şeydi ve onu normalde bırakmıştım. Çünkü normalde 45 olan geçme notunu ben 40 ve üstü almayanları bırakıyorum. Aslında Leyla gayretinden dolayı geçirmek istediğim biriydi. Ama derslerde orijinal fikirler sunmasında rağmen sınavlarda o kadar başarılı olamamıştı ve ben bırakma kararı almıştım. Son hafta Leyla da kaldığını biliyordu, öğrenciler son hafta dersi çok fazla önemsemezler hele ki bütün sene kendine göre müthiş bir gayret gösteren olan öğrenci bırakılmışsa genellikle tepki gösterir hatta size olumsuz bakar. Hatta hiç ilgilenmiyormuş gibi yapar. Ama Leyla tam tersiydi o hafta çok az kişi derse hazırlanmıştı belki de hiç kimse hazırlamamıştı ama Leyla derse tam anlamıyla hazırlanıp gelmişti. Ben de Leyla’nın bu hazırlığını boş veremezdim, sözlü notlarını değiştirme kararı aldım. Aslında hak ediyordu ama o tavır beni çok etkiledi bu hareketi yapmamı sağladı. Leylanın etik, ahlak ve dürüstlükle ilgili ortalamanın üzerinde olduğunu düşünmüştüm. Bu benim çok hoşuma gitti. İşte o bana ciddi bir katkı Leyladan. Emin: Neye katı sağladı? Ali öğretmen: Kısmen de olsa insanlara bakışımı değiştirmiş olabilir. Bu da güzel bir şey tabi ki. Herkes öyle değilmiş dedirtti bana. Bu da insana psikolojik olarak umut veriyor. 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 897 www.inbak.org Bu teknik Leyla’nın Ali öğretmenden pasif bir şekilde etkilendiğini değil aynı zaman da Ali öğretmenin de Leyla’dan etkilediğini göstermektedir. Ali öğretmenin insanlığa bakışı küçük de olsa Leyla tarafından değiştirilmiştir. Bu durum Leyla’yı güçlendirmiştir. Dış şahit uygulamaların amaçlardan biri açık bir şekilde yerine gelmiştir. Hatırlanan kişilerdeki ilişki yoğunluğunun karşılıklı olması, genelde yardım alan kişiyi güçlendirmektedir 4.Travma Konuşmaları White’ın söylediği gibi hiç kimse travmanın pasif bir alıcı değildir. Herkes ama herkes travma halinde kendi varlıklarını, kendi değerlerini ve kendiliklerini korumak için çaba sarf eder. Bu çabaları bulup konuşmak terapinin iyileştirici gücünü ortaya koymaktadır (White, 2004). Leyla görüşmeye ilk geldiğinde 5 yaşındayken köpek saldırısına uğradığını, bu saldırının onun hayatını derinden etkilediğini ve kekemeliğin buna sebep olabileceğini söylemiştir. Anlattığına göre köpek saldırısından önce kekemelik Leyla’da hiç görülmemişti. Kekemeliğin tek sebebi bu durum olmayabilirdi ama yaşadığı bir travmanın varlığı ifade edildiği için kekemelik görüşmelerinde bu durumu konuşmak oldukça doğal bir durumdur. Leyla’nın köpeğin onu kovaladığı hikayeyi anlatırken travmaya nasıl yanıt verdiğine aşağıda yer verilmiştir (Lee, 2017). 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 898 www.inbak.org Yukarda görüldüğü üzere, köpek saldırısı hikayesinde Leyla hikayeyi ilk anlattığında hikayede sanki pasif bir pozisyonda olduğunu ifade etmiştir. Daha sonra ise ne kadar aktif olduğunu, kendini korumak için hangi becerileri kullandığını fark etmiştir. Hikayenin devamında 9. sınıfta 2 ay kekemeliğin olmadığı zamandan bahsedip sonra yine bir köpek saldırısı ile kekemeliğin geri geldiğini anlatmıştır. Diğer köpek saldırısında da benzer bir süreçle yine hikayede aktif olduğu yerler konuşulmuştur. Leyla’ya daha sonrasında tekrar Emin: Peki ben bir şeyi merak ettim küçük Leyla köpek ona saldırırken kendini nasıl savundu ve buna karşı ne yaptı? Leyla: Köpek kovalamaya başladığında hemen bahçeye girdim bizim apartman bahçesine zaten annem de yanımda vardı. Ben korktuğum ve ağladığım için annem de kovdu. Annem de korktu çünkü. Emin: Peki anladım annen de seni korudu, peki sen kendini korumak için ne yaptın? Leyla: Böyle “kış kış” yaptım ve sonra kapıyı kapattım. Emin: Yani 5 yaşına rağmen köpeğe “kış kış” yapabildin ve kapıyı köpeğe kapatarak onun sana saldırmasını ortadan kaldırabildin, değil mi? Leyla: Evet öyle oldu. Emin: Kendi hayatına müdafaa etme veya koruma anlamında güçlü yönlerini olduğunu düşündürdü bana bu hikaye doğru mu? Leyla: Evet, doğru söylüyorsun Emin: Peki nedir bu güçlü yönlerin bana anlatır mısın? Leyla: O yaşıma rağmen neyin ne olduğunu farkındaydım, her şeyi anlayabiliyordum Emin: Peki köpek geliyorken kendini savunurken ne yaptın, hangi becerilerini kullandın? Leyla: Kapıyı kapattım Emin: Kapıyı kapatmadan önce ne yaptın? Leyla: Kendimi savundum “işt pişt” yaptım sonra hızlı hızlı koştum bahçeye ilerledim, kapıyı kapattım. Ayrıca da köpeği de ittim. Emin: Peki 5 yaşına rağmen kendini bu denli savunması ne demek? Leyla: Anlamadım. Emin: Yani sen benim yanıma geldiğinde köpeğin sana saldırdığını söylemiştin ama anlattığın hikayede kendini savunma detaylarını da dinledim. Evet senin tabirinle uyuz bir köpek sanan saldırdı, sen kendini korudun bunu da kaçarak, iterek, annenin arkasından giderek, bahçeye girerek ve bahçe kapısını kapatarak. Bunları yaparken bir kaç tane beceri kullandın. Koşma becerisi, itme becerisi (Leyla hatırlattı) , atik veya çabuk olma becerisi. Başka hangi beceri vardı? Leyla: Başka hatırlayamadım. Emin: Zamanlama becerisi var mı sence bu hikayede? Leyla: O nasıl bir şey? Emin: Yani böyle kapıyı kapatırken biraz daha geç kalsan sıkıntı olması gibi. Leyla: Evet zamanlama becerisi de var. Emin: Peki bu becerilerini daha sonra kullandığın zamanlar oldu mu? Koşma becerisini, itme becerisini, atik olma becerisini, zamanlama becerisini Leyla: Nasıl yani? Emin: Daha sonra köpek saldırısından sonra bu becerileri kullandığın zamanlar oldu mu? Leyla: Tabi ki olmuştur. Emin: Örnek alabilir miyim? Leyla: Oyun oynarken. Emin: Ne zaman oyun oynarken Leyla: Küçükken Emin: Kendi arkadaşlarına mı oynarken? Leyla: Sokakta yani mahallede Emin: Teşekkürler cevapların için 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 899 www.inbak.org köpek saldırısı olursa ne olur diye sorulduğunda “daha önce 2 defa kaçmış kurtulmuştum ve yine aynısı yaparım” diye cevap vermiştir. Fark ediliyor ki köpek saldırısına artık Leyla konum alabilmiştir. TARTIŞMA VE SONUÇ Naratif terapi odağında gerçekleştirilen bu süreçte, Leyla’nın ilk görüşmeden sonra bile gözle görülür bir iyilik halinin olduğu gözlemlenmiştir. Bunu Leyla da teyit etmiştir. Daha sonra yapılan görüşmeler sonrasında Leyla’nın annesi ile görüşme fırsatı olmuştur. Annesi ise “eskiden anne derken bile zorlanıyordu ama bu süreçten sonra anne sesini çok fazla çıkartabiliyor ve kekemeliği yüzde 50 oranda azaldı” ifadesinde bulunmuştur. Annesi Leyla’nın görüşmelerden sonra daha az kekelediğini söylemiş; böylelikle daha fazla özgüvenle kendisini ifade edip mutlu olduğunu ifade etmiştir. Kekemeliğe karşı kullanılan özgüven panzehri annesinin dilinden bile kendisini göstermişti. Leyla’nın mutlu olması başta ailesi olmak üzere çevresine de iyi gelmişti. Üç ay sonra yapılan izleme görüşmesinde kekemelikle olan mesafesinin halen devam ettiği hem gözlenmiş hem de Leyla tarafından ifade edilmiştir Görüldüğü gibi, Naratif terapi teknikleri kekemelik olgusu üzerinde hem sorunu yaşayan kişi hem de aile bireyleri tarafından ifade edilmiştir. Naratif terapi süreçte post-yapısalcı (yapılsalcı olmayan) bir tutum sergilemektedir. Bu durum, iyi aile, sağlıklı insan gibi kavramların da sorgulamasına sebep olmaktadır. Gerçeklikle verdiği mücadele de herkesin kendi yaşam öyküsünü aktif olduğu pozisyonda dinleme ve kişilerin kendi hayatının uzmanı felsefesi bu terapiyi güçlü kılmaktadır. Naratif terapinin bir diğer gücü, sadece terapi odasında kalmayıp sorunu ve çözümü kişinin hayatındaki diğer insanlarla paylaştırmasıdır. KAYNAKÇA American Psychiatric Association. (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders. fourth edition, text revision (DSM-IV-TR) Washington, DC: Author. Cangi, M. E. (2008). Kekemeliği olan ve olmayan ergenlerin çok boyutlu mükemmeliyetçilik düzeylerinin karşılaştırılması (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Eskişehir, Anadolu Üniversitesi, Dyck, T. (2000). Narrative therapy with individual adults (Unpublished Master Dissertation). University of Manitoba. Winnipeg, Monitoba, Canada. Howard, G.S. (1991). Culture tales: A narrative approach to thinking, cross- cultural psychology, and psychotherapy. American Psychologist, 46, 187-197. Guitar B. (2006). Stuttering: An İntegrated approach to ıts nature and treatment. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Jorgensen, K. M., & Boje, D. M. (2010). Resituating narrative and story in business ethics. Business Ethics: A European Review, 19(3), 253-264. 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 900 www.inbak.org Lee, P. L. (2016). Naratif terapi eğitimi,3.oturum (Yayınlanmamış eğitim kitapçığı). Dulwich Centere ve POEM, İstanbul. Eğitim Tarihi: 23-27.03.2016. Lieblich, A., Tuval-Mashiach, R., & Zilber, T. (1998). Narrative research: Reading, analysis and interpretation. Thousand Oaks, Calif: Sage. Madigan, S. (2011). Narrative therapy. Washington, DC, US: American Psychological Association. Manning, W. H. (2010). Clinical decision making in fluency disorders, 3rd ed. New York, Delmar Gengage Learning, Marsten, D, & Markham, L. (2017). Naratif terapi eğitimi, 3.oturum (Yayınlanmamış eğitim kitapçığı). Dulwich Center ve POEM, İstanbul. Eğitim tarihi: 08-12.04.2018. Mascher, J. (2002) Narrative therapy: inviting the use of sport as metaphor. Women & Therapy, 25(2), 57-74. Monk, G. (1996). Narrative approaches to therapy: The “fourth wave” in family therapy. Guidance and Counseling, 11(2), 41-48. Morgan, A. (2000). What is narrative therapy? Adelaide: Dulwich Centre Publications. Myerhoff, B. (1982). Life history among the elderly: Performance, visibility and remembering. In J, Ruby (Ed.), A crack in the mirror: Reflexive perspectives in anthropology, (pp. 99-117). Philadelphia : University of Pennsylvania Press. Newman, D. (2016). Naratif terapi eğitimi, 1.oturum (Yayınlanmamış eğitim kitapçığı). Dulwich Centere ve POEM, İstanbul. Eğitim Tarihi: 10-14.12.2018. Omer, A., & Alon N. (1997). Constructing therapeutic narratives. New York: Jason Aronson Payne, M. (2006). Narrative therapy. London :Sage Rosenwald, G. G., & Ochberg, R. L. (1992). Storied lives: The cultural politics of self understanding. New Haven: Yale University Press White, M. (2004). Working with people who are suffering the consequences of multiple trauma: A narrative perspective. International Journal of Narrative Therapy & Community Work, (1), 45-76. White, M. (2005). Workshop notes. Dulwich Centre, www. dulwichcentre.com.au. White, M., & Epston, D. (2004). Externalizing the problem . In Malone, C., Forbat, L., Robb, M., & Sezen, J. (Eds.), Relating experience: Stories from health and social care (pp.88-94). New York: Routledge. 3rd INTERNATIONAL 5 OCAK SOCIAL and HUMANITIES SCIENCES CONGRESS January 4-5, 2022/ Adana, TURKEY Proceedings Books Page 901 www.inbak.org