Tıp dünyasının en büyük başarılarından biri olan kemik iliği nakli, özellikle ciddi hematolojik hastalıklarla mücadele eden binlerce hastaya umut ışığı oluyor. Halk arasında “kök hücre nakli” olarak da bilinen bu ileri kök hücre tedavisi yöntemi, sağlıklı kan hücreleri üretemeyen veya kanserleşmiş kemik iliğinin yerine, sağlıklı kök hücrelerin transfer edilmesini amaçlar. Peki, bu hayat kurtaran tedavi süreci nasıl işler, kimlere uygulanır ve başarı oranları nelerdir?

Kemik İliği Nakli Nedir ve Neden Yapılır?

Kemik iliği nakli, hastalıklı veya hasarlı kemik iliğini, sağlıklı kan yapıcı kök hücrelerle değiştiren karmaşık bir tıbbi prosedürdür. Vücudumuzdaki kemik iliği, kan hücrelerimizin (alyuvar, akyuvar, trombosit) üretildiği fabrikadır. Bu fabrika çeşitli nedenlerle bozulduğunda veya kanser hücreleri tarafından ele geçirildiğinde, hayatı tehdit eden durumlar ortaya çıkar.

Kemik iliği nakli başlıca şu hastalıkların tedavisinde kullanılır:

• Akut ve Kronik Lösemiler (Kan Kanseri)
• Lenfomalar
• Multipl Miyelom
• Aplastik Anemi (Kemik iliği yetmezliği)
• Miyelodisplastik Sendromlar
• Bazı Genetik Kan Hastalıkları (Örn: Talasemi, Orak Hücre Anemi)
• Otoimmün Hastalıklar

Detaylı bilgi için Hematopoetik Kök Hücre Nakli Wikipedia sayfasını ziyaret edebilirsiniz.

Nakil Türleri: Otojen, Allojenik ve Sİngenik

Kemik iliği nakilleri, kök hücrelerin kimden alındığına göre üç ana kategoriye ayrılır:

• Otojen Nakil: Hastanın kendi sağlıklı kök hücrelerinin toplanıp dondurularak saklanması ve yüksek doz kemoterapi/radyoterapi sonrası hastaya geri verilmesidir. Genellikle lösemisi olmayan, ancak solid tümörleri olan hastalarda kullanılır.
• Allojenik Nakil: Kök hücrelerin başka bir kişiden (donörden) alındığı nakil türüdür. Donör genellikle doku tipi (HLA uyumu) uygun olan bir kardeş, akraba veya akraba dışı gönüllü donör olabilir. En sık uygulanan nakil türüdür ve lösemi gibi hematolojik kanserlerde bağışıklık sisteminin kanser hücrelerini tanımasına yardımcı olabilir.
• Singenik Nakil: Çok nadir görülen, tek yumurta ikizi olan hastalarda uygulanan nakil türüdür. Genetik yapıları tamamen aynı olduğu için doku uyumu mükemmeldir.

Kemik İliği Nakli Süreci Adım Adım

Hazırlık Aşaması: Donör Bulma ve Uyum Testleri

Allojenik nakillerde, ilk ve en kritik adım uygun bir donör bulmaktır. Hastanın doku tipleri (HLA) belirlenir ve önce kardeşleri, ardından ulusal ve uluslararası kök hücre bankaları taranır. Türkiye'de bu süreçte Türk Kızılayı bünyesindeki TÜRKÖK önemli bir rol oynar. Mükemmel veya çok yakın bir HLA uyumu, naklin başarısı ve komplikasyon riskleri açısından hayati önem taşır.

Şartlandırma (Kondisyonlama) Tedavisi

Nakil öncesinde, hastaya yüksek doz kemoterapi ve/veya radyoterapi uygulanır. Bu tedavi, hastalıklı kemik iliğini ve kalan kanser hücrelerini tamamen yok etmeyi, aynı zamanda nakledilecek kök hücrelerin reddedilmesini önlemek için hastanın bağışıklık sistemini baskılamayı amaçlar. Bu süreç oldukça yoğun ve yan etkileri olabilir.

Kök Hücrelerin Nakli

Kondisyonlama tedavisinin tamamlanmasının ardından, donörden toplanan veya daha önce dondurulan kök hücreler, bir kan transfüzyonu gibi damar yoluyla hastaya verilir. Bu işlem genellikle birkaç saat sürer ve hasta için genellikle ağrısızdır. Kök hücreler, damar yoluyla verildikten sonra doğal olarak kemik iliği boşluklarına giderek yerleşir ve yeni, sağlıklı kan hücreleri üretmeye başlar.

Nakil Sonrası İyileşme ve Takip

Nakil sonrası en kritik dönemlerden biridir. Kök hücrelerin kemik iliğine yerleşip kan üretmeye başlamasına “engraftman” denir. Bu süreç genellikle 2-4 hafta sürer. Bu dönemde hasta enfeksiyonlara karşı son derece savunmasızdır ve özel, steril odalarda izlenir. Nakil sonrası dönemde, immünosüpresif ilaçlar ve yakın takip ile Graft-versus-Host Hastalığı (GVHH) gibi potansiyel komplikasyonlar yönetilir.

Kemik İliği Naklinde Başarı Oranları ve Etkileyen Faktörler

Kemik iliği naklinin başarı oranı, birçok faktöre bağlı olarak büyük farklılıklar gösterir. Bu faktörler arasında hastalığın türü ve evresi, hastanın yaşı ve genel sağlık durumu, donörün uyumu, nakil öncesi uygulanan tedaviye yanıt ve nakil sonrası gelişen komplikasyonlar yer alır. Genel olarak, bazı lösemi türlerinde ve genç hastalarda başarı oranları %50-70'lere ulaşabilirken, ileri evre hastalıklarda veya yaşlı hastalarda bu oran düşebilir.

Potansiyel Riskler ve Komplikasyonlar

Her büyük tıbbi prosedürde olduğu gibi, kemik iliği nakli de riskler taşır. En önemli riskler şunlardır:

• Graft-versus-Host Hastalığı (GVHH): Nakledilen donör hücrelerinin hastanın dokularını yabancı olarak algılayıp saldırması durumudur. Ciddi vakalarda hayati tehlike oluşturabilir.
• Enfeksiyonlar: Bağışıklık sisteminin zayıflaması nedeniyle bakteri, virüs ve mantar enfeksiyonlarına karşı yüksek risk.
• Organ Hasarı: Kemoterapi ve radyoterapinin karaciğer, böbrek, kalp veya akciğerler üzerinde toksik etkileri olabilir.
• Nüks (Tekrarlama): Hastalığın geri gelmesi riski her zaman mevcuttur.
• Kısırlık: Özellikle yüksek doz kemoterapi nedeniyle geçici veya kalıcı kısırlık görülebilir.

Kimler Kemik İliği Nakli İçin Uygun Adaydır?

Nakil için uygunluk, hastanın genel sağlık durumu, hastalığının türü, evresi ve naklin potansiyel fayda/risk dengesi detaylı bir şekilde değerlendirilerek belirlenir. Genellikle kronik hastalıkları olmayan, kalp, böbrek gibi organ fonksiyonları iyi olan hastalar daha uygun adaylardır. Karar, multidisipliner bir ekibin (hematologlar, onkologlar, nakil koordinatörleri) ortak görüşüyle verilir.