Kanser teşhisi almak ve tedavi süreciyle yüzleşmek, birçok kişi için hayatın en zorlu ve travmatik deneyimlerinden biridir. Bu süreçte yaşanan yoğun stres, korku ve belirsizlik, bazı kanser hastalarında Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) gelişimine yol açabilir. Kanser hastalarında travma sonrası stres bozukluğu (TSSB), tedavi sürecini olumsuz etkileyebilir ve yaşam kalitesini önemli ölçüde düşürebilir. Ancak doğru ve erken bir TSSB teşhisi ile bu durum yönetilebilir. Peki, bu karmaşık ruhsal bozukluk kanserle mücadele eden bireylerde nasıl fark edilir ve tanı konulur?

Kanser ve TSSB Arasındaki Karmaşık Bağlantı

TSSB, travmatik bir olayın ardından ortaya çıkan ciddi bir anksiyete bozukluğudur. Kanserle karşılaşma, sadece fiziksel bir hastalık değil, aynı zamanda ciddi bir psikolojik travma kaynağıdır. Ölüm korkusu, beden imajındaki değişiklikler, tedavilerin acı verici yan etkileri ve yaşam tarzı kısıtlamaları, bu travmatik deneyimi besleyen unsurlardır.

Kanser Neden Travmatik Bir Deneyim Olabilir?

Kanser teşhisi; yaşamın bir anda değiştiği, geleceğe dair planların alt üst olduğu, yoğun fiziksel ve duygusal acıların yaşandığı bir dönemin başlangıcı olabilir. Ameliyatlar, kemoterapi, radyoterapi gibi invaziv tedaviler, sürekli hastane ziyaretleri ve tekrarlanan testler, hastaların kontrol hissini kaybetmesine ve sürekli bir tehdit altında hissetmesine neden olabilir. Bu durumlar, bireyde travmatik stres tepkilerini tetikleyebilir.

TSSB'nin Kanser Hastaları Üzerindeki Etkileri

Kanser hastalarında gelişen TSSB, tedaviye uyumu azaltabilir, ağrı algısını artırabilir ve genel iyilik halini düşürebilir. Hastalar, hastalığına dair sürekli kabuslar görebilir, geçmiş tedavi anılarını yeniden yaşayabilir veya tedavi ekibinden ya da hastane ortamından kaçınma eğilimi gösterebilir. Bu durum, hem hastanın yaşam kalitesini hem de kanserle mücadelesinin etkinliğini olumsuz etkiler.

Kanser Hastalarında TSSB Belirtileri Nelerdir?

TSSB teşhisi için belirli semptom gruplarının bir arada ve belirli bir süre boyunca görülmesi gerekir. Türk Psikiyatri Derneği'nin de işaret ettiği gibi, bu belirtiler genellikle dört ana kategoriye ayrılır:

Yeniden Yaşama (Intrusion) Belirtileri

• Kanserle ilgili rahatsız edici, istemsiz ve tekrarlayıcı anılar veya düşünceler.
• Kanser deneyimiyle ilgili kabuslar.
• Gündüz flashback'leri: Kişinin olayı yeniden yaşıyormuş gibi hissetmesi.
• Kanserle ilgili tetikleyicilere maruz kaldığında yoğun psikolojik veya fizyolojik tepkiler (örneğin, hastane kokusuyla panikleme).

Kaçınma (Avoidance) Belirtileri

• Kanser veya tedavisiyle ilgili anıları, düşünceleri veya duyguları hatırlatıcı kişi, yer veya durumlardan aktif olarak kaçınma.
• Kanserle ilgili konuşmaktan veya düşünmekten kaçınma.

Olumsuz Biliş ve Duygu Durumu Değişiklikleri

• Kendi veya başkaları hakkındaki olumsuz düşüncelerde artış.
• Umutsuzluk veya karamsarlık hissi.
• Sosyal ilişkilerden ve önemli aktivitelere olan ilgide belirgin azalma.
• Mutluluk, tatmin veya sevgi gibi olumlu duyguları deneyimleyememe.
• Kanser teşhisi veya tedavisiyle ilgili önemli ayrıntıları hatırlayamama (dissosiyatif amnezi).

Uyarılma (Arousal) ve Tepkisellik Belirtileri

• Ani öfke patlamaları, sinirlilik.
• Uyku sorunları (uykuya dalma veya sürdürmede zorluk).
• Konsantrasyon güçlüğü.
• Aşırı tetikte olma hali, sürekli diken üstünde hissetme.
• Abartılı irkilme tepkisi.

Teşhis Süreci: Kimler, Nasıl Değerlendirir?

Kanser hastalarında TSSB teşhisi koymak multidisipliner bir yaklaşım gerektirir. Süreç genellikle ruh sağlığı uzmanları tarafından yürütülür.

Uzman Psikiyatrist ve Psikologların Rolü

Psikiyatristler ve klinik psikologlar, TSSB teşhisini koymada en yetkili kişilerdir. Kanser hastalarının karmaşık fiziksel ve psikolojik durumlarını göz önünde bulundurarak kapsamlı bir değerlendirme yaparlar.

Klinik Görüşme ve Anamnez Alma

Teşhisin temelini oluşturan bu adımda, uzman hekim veya psikolog, hastanın kanser deneyimiyle ilgili ayrıntıları, yaşadığı belirtileri, belirtilerin başlangıcını, süresini ve günlük yaşamına olan etkilerini sorgular. Hastanın tıbbi geçmişi, aile öyküsü ve sosyal destek sistemi de önemli bilgiler sunar.

Standartlaştırılmış Değerlendirme Ölçekleri

TSSB şüphesi olan hastalarda tanıya yardımcı olmak ve belirtilerin şiddetini ölçmek için standartlaştırılmış ölçekler kullanılır. Örneğin, TSSB Belirti Ölçeği (PTSD Symptom Scale), Clinician-Administered PTSD Scale (CAPS) veya Impact of Event Scale-Revised (IES-R) gibi geçerliliği ve güvenirliği kanıtlanmış araçlar bu süreçte faydalı olabilir.

Diğer Ruhsal Bozukluklardan Ayırıcı Tanı

Kanser hastalarında TSSB belirtileri, depresyon, anksiyete bozuklukları veya adaptasyon bozuklukları gibi diğer ruhsal bozuklukların belirtileriyle karışabilir. Uzman, ayırıcı tanı yaparak doğru teşhisi koyar ve uygun tedavi planını belirler.

Teşhiste Dikkat Edilmesi Gereken Özel Durumlar

Kanser hastalarında TSSB teşhisi koyarken göz önünde bulundurulması gereken bazı spesifik faktörler vardır.

Fiziksel Belirtilerle Karışma İhtimali

Yorgunluk, uyku bozuklukları, ağrı gibi TSSB belirtileri, kanserin kendisinin veya tedavisinin yan etkileriyle örtüşebilir. Uzmanlar, bu semptomların kaynağını dikkatle ayırt etmelidir.

Kanser Tedavisinin Yan Etkileriyle Ayrım

Kemoterapi veya radyoterapi gibi tedaviler, bilişsel fonksiyonlarda değişikliklere veya ruh hali dalgalanmalarına neden olabilir. Teşhis sürecinde, bu etkilerin TSSB belirtilerinden bağımsız olup olmadığı değerlendirilmelidir.

Erken Teşhisin Önemi

Erken TSSB teşhisi, hastaların uygun psikolojik desteğe ve tedaviye (örneğin, bilişsel davranışçı terapi, EMDR) erişmesini sağlar. Bu, hem psikososyal iyileşmeyi hızlandırır hem de kanser tedavisinin genel başarısına olumlu katkıda bulunur.