İşyerinde asbest riski, özellikle geçmişte asbest içeren malzemelerin yoğun olarak kullanıldığı sektörlerde çalışanların sağlığı için ciddi bir tehdit oluşturmaya devam etmektedir. Bu tehlikeli mineralin solunması, mezotelyoma, akciğer kanseri gibi ölümcül hastalıklara yol açabilmektedir. Bu nedenle, işverenlerin ve çalışanların bu konuda bilinçli olması, ilgili yasal yükümlülükleri eksiksiz yerine getirmesi ve korunma yollarını titizlikle uygulaması hayati önem taşır. Bu makalede, asbestin ne olduğu, hangi durumlarda risk oluşturduğu, Türkiye'deki yasal çerçeve ve işyerinde asbest maruziyetinden korunmak için alınması gereken önlemler detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

Asbest Nedir ve Neden Tehlikelidir?

Asbest, doğada lifli yapıda bulunan, ısıya, aşınmaya ve kimyasallara karşı yüksek dayanıklılığa sahip bir mineral grubudur. Bu özelliklerinden dolayı, 20. yüzyılın büyük bir bölümünde inşaat malzemelerinden otomotiv sanayine, gemi yapımından tekstile kadar birçok alanda yaygın olarak kullanılmıştır. Ancak zamanla, asbest liflerinin solunmasının ciddi sağlık sorunlarına yol açtığı anlaşılmış ve birçok ülkede kullanımı yasaklanmıştır.

Asbest Türleri ve Kullanım Alanları

Altı ana asbest türü bulunmaktadır: krizotil (beyaz asbest), amosit (kahverengi asbest), krokidolit (mavi asbest), tremolit, aktinolit ve antofilit. Türkiye'de en yaygın bulunan ve kullanılan tür genellikle krizotil olmuştur. Geçmişte çatı kaplamaları (eternit), yalıtım malzemeleri, fren balataları, su boruları, yangın battaniyeleri gibi binlerce üründe asbest kullanılmıştır.

Sağlık Üzerindeki Etkileri

Asbest lifleri havaya karıştığında solunum yoluyla akciğerlere ulaşır. Vücut bu lifleri temizleyemediği için zamanla akciğerlerde birikerek çeşitli hastalıklara neden olur. Bu hastalıkların başında şunlar gelir:

• Mezotelyoma: Akciğer zarı, karın zarı veya kalp zarında oluşan, asbeste özgü, agresif ve ölümcül bir kanser türüdür.
• Asbestozis: Asbest liflerinin neden olduğu, akciğerlerde kalıcı hasar ve nefes darlığına yol açan kronik bir akciğer hastalığıdır.
• Akciğer Kanseri: Asbest maruziyeti, akciğer kanseri riskini önemli ölçüde artırır.
• Plevral Plaklar ve Kalınlaşmalar: Akciğer zarında oluşan iyi huylu değişiklikler olup, ileri dönemde nefes darlığına neden olabilir.

Bu hastalıkların kuluçka süreleri genellikle uzundur ve maruziyetten 10 ila 50 yıl sonra ortaya çıkabilirler. Asbest hakkında daha fazla bilgi için Wikipedia'nın asbest sayfasını ziyaret edebilirsiniz.

İşyerinde Asbest Riski Taşıyan Sektörler ve Durumlar

Günümüzde asbest kullanımı yasaklanmış olsa da, geçmişte asbest içeren yapıların yıkım, tadilat veya bakım çalışmaları sırasında çalışanlar hala büyük risk altındadır. Özellikle eski binaların yenilenmesi veya yıkılması projeleri, asbest liflerinin havaya karışma potansiyeli nedeniyle en riskli durumları oluşturur.

Riskli Yapılar ve Malzemeler

Asbest riski taşıyan başlıca yapılar ve malzemeler şunlardır:

• Eski binaların çatı kaplamaları (eternit), cephe panelleri.
• Su ve kanalizasyon boruları (asbestli çimento borular).
• Kazanın çevresi, boru ve kanalların izolasyon malzemeleri.
• Yangın kapıları, asansör şaftları gibi yangın geciktirici uygulamalar.
• Bazı zemin kaplamaları ve yapıştırıcılar.

Kimler Risk Altında?

Asbest maruziyeti riski taşıyan başlıca meslek grupları şunlardır:

• Yıkım ve tadilat işçileri.
• İnşaat sektörü çalışanları.
• Boru tesisatçıları, elektrikçiler.
• Asbest söküm uzmanları (eğitimli ve lisanslı kişiler).
• Gemi söküm işçileri.

Yasal Yükümlülükler: İşverenler ve Çalışanlar İçin

Türkiye'de işyerlerinde asbest riskine karşı alınacak önlemler, Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik başta olmak üzere ilgili İş Sağlığı ve Güvenliği mevzuatı ile düzenlenmiştir. Bu düzenlemeler, işverenlere ciddi sorumluluklar yüklerken, çalışanların da belirli kurallara uymasını zorunlu kılar.

Türkiye'deki Yasal Düzenlemeler

İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu (6331 sayılı) çerçevesinde çıkarılan bu yönetmelik, asbest içeren malzemelerle çalışmalarda çalışanların sağlık ve güvenliğini sağlamak amacıyla asbestin tespiti, risk değerlendirmesi, kontrol önlemleri, eğitim ve sağlık gözetimini ayrıntılı olarak düzenler. Asbest içeren malzemelerin sökümü, taşınması ve bertarafı gibi tüm süreçler bu yönetmeliğin hükümlerine tabidir.

Risk Değerlendirmesi ve Asbest Envanteri

İşverenler, işyerinde asbest bulunma ihtimali olan her durumda kapsamlı bir risk değerlendirmesi yapmakla yükümlüdür. Bu değerlendirme sonucunda asbest tespit edilirse, asbest içeren tüm malzemelerin türü, yeri, miktarı ve durumu hakkında güncel bir asbest envanteri oluşturulmalı ve bu envanter düzenli olarak güncellenmelidir. Envanter, riskin yönetiminde kilit rol oynar.

Eğitim ve Bilgilendirme Yükümlülüğü

Asbestle çalışacak veya asbest riski bulunan bir ortamda bulunacak tüm çalışanlara, asbestin tehlikeleri, korunma yolları, acil durum prosedürleri ve kişisel koruyucu donanımların doğru kullanımı hakkında yeterli ve spesifik eğitim verilmelidir. İşverenler, çalışanların bu bilgileri anladığından ve uyguladığından emin olmalıdır.

Asbest Riskinden Korunma Yolları ve Önlemler

Asbest riskinden korunmada en temel prensip, maruziyeti tamamen önlemek veya minimize etmektir. Bunun için hem teknik hem de idari birçok önlem birlikte uygulanmalıdır.

Asbest Sökümü ve Bertarafı Süreçleri

Asbest içeren malzemelerin sökümü ve bertarafı, son derece uzmanlık gerektiren ve lisanslı firmalar tarafından yapılması gereken bir işlemdir. Bu süreçler;

• Özel olarak eğitilmiş, sertifikalı asbest söküm uzmanları tarafından gerçekleştirilir.
• Çalışma alanı izole edilir ve negatif basınç altında tutulur.
• Uygun kişisel koruyucu donanımlar (özel tulumlar, tam yüz maskeleri, filtreler) kullanılır.
• Sökülen asbestli atıklar, özel ambalajlarda mühürlenir ve yetkili atık bertaraf tesislerine güvenli bir şekilde taşınır.

Kişisel Koruyucu Donanımlar (KKD)

Riskli alanlarda çalışanların mutlaka uygun Kişisel Koruyucu Donanımlar kullanması şarttır. Bunlar arasında; asbest liflerini geçirmeyen tek kullanımlık tulumlar, FFP3 tipi filtreli tam yüz maskeleri veya hava beslemeli solunum cihazları, eldivenler ve koruyucu ayakkabılar bulunur. KKD'lerin doğru seçimi, kullanımı, bakımı ve depolanması büyük önem taşır.

Sağlık Gözetimi ve Periyodik Kontroller

Asbestle çalışmış veya maruz kalmış tüm çalışanlar, düzenli olarak sağlık gözetimine alınmalıdır. Bu gözetim, özellikle akciğer fonksiyon testleri ve radyolojik muayeneleri içerebilir. Erken teşhis, olası hastalıkların yönetiminde kritik rol oynar. İşverenler, çalışanların sağlık kayıtlarını uzun yıllar boyunca saklamakla yükümlüdür.

Sonuç

İşyerinde asbest riski, geçmişin mirası olsa da, günümüz çalışan sağlığı için gerçek ve ciddi bir tehdit olmaya devam etmektedir. İşverenlerin yasal yükümlülüklerine tam uyum sağlaması, risk değerlendirmesini ciddiyetle yapması ve tüm korunma yollarını eksiksiz uygulaması gerekmektedir. Çalışanlar ise, kendilerine verilen eğitimlere uymalı ve KKD kullanımında titiz davranmalıdır. Unutulmamalıdır ki, asbestle ilgili hastalıkların kuluçka süreleri uzun olabilir; bu nedenle önleyici tedbirler, gelecekteki sağlık sorunlarının engellenmesinde en etkili araçtır. Güvenli bir çalışma ortamı, ancak ortak bir sorumluluk bilinciyle mümkündür.