Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), birçok kişinin aşina olduğu ancak detayları sıklıkla yanlış anlaşılan bir nörogelişimsel farklılıktır. Genellikle çocuklukta teşhis edilse de, yetişkinlikte de etkilerini sürdürür. Ancak DEHB, tek bir durumdan ibaret değildir; aslında bireylerde farklı şekillerde kendini gösteren DEHB tipleri mevcuttur. Bu tipler, hastalığın hangi belirtilerin daha baskın olduğuna göre sınıflandırılır. Başlıca üç DEHB tipi vardır: Dikkat Eksikliği baskın olan, Hiperaktivite-Dürtüsellik baskın olan ve her ikisini de içeren Karma Tip Belirtileri gösteren. Bu makalede, bu farklı DEHB tiplerini ve her birinin kendine özgü belirtilerini detaylıca inceleyeceğiz.

DEHB Nedir? Genel Bir Bakış

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), beyindeki dikkat, dürtüsellik ve aktivite düzeylerini düzenleyen bölgelerdeki farklılıklarla ilişkili, süreğen bir nörogelişimsel bozukluktur. Bu durum, bireylerin okul, iş, sosyal ilişkiler ve günlük yaşam aktivitelerinde zorluklar yaşamasına neden olabilir. DEHB'nin genetik yatkınlık, beyin kimyasındaki farklılıklar gibi çeşitli faktörlerle ilişkili olduğu düşünülmektedir. DEHB hakkında daha fazla bilgi için Wikipedia'daki ilgili makaleyi ziyaret edebilirsiniz.

DEHB'nin Üç Ana Sunumu (Tip)

DEHB, Amerikan Psikiyatri Birliği'nin yayımladığı Mental Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı (DSM-5) tarafından belirlenen kriterlere göre üç ana sunum tipiyle sınıflandırılır. Bu tipler, belirtilerin hangi alanda daha yoğunlaştığını gösterir ve doğru tanı ile kişiye özel tedavi yaklaşımlarının belirlenmesinde kilit rol oynar.

1. Dikkat Eksikliği Predominant Tip (DEHB-DE)

Bu DEHB tipi, daha önce "Dikkat Eksikliği Bozukluğu (DEB)" olarak da bilinen ve özellikle dikkat, odaklanma ve organizasyon becerilerinde zorluk yaşayan bireyleri tanımlar. Bu gruptaki kişiler genellikle hiperaktif veya dürtüsel davranışlar sergilemezler, bu nedenle belirtileri dışarıdan fark edilmesi daha zor olabilir. Dikkat Eksikliği belirtileri şunları içerebilir:

• Detaylara dikkat etmede güçlük çekme veya okul/iş görevlerinde hatalar yapma.
• Görevlere veya oyunlara dikkatini sürdürmede zorlanma.
• Doğrudan konuşulduğunda dinlemiyor gibi görünme.
• Talimatları takip etmeme ve görevleri tamamlamama (görevi anlamamaktan değil, dikkat dağınıklığından kaynaklanır).
• Görevleri ve aktiviteleri organize etmede zorluk yaşama.
• Uzun süreli zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınma veya bunları yapmak istememe.
• Eşyalarını (oyuncak, okul malzemeleri, cüzdan, anahtar, telefon vb.) kaybetme.
• Dış uyaranlarla kolayca dikkatinin dağılması.
• Günlük aktivitelerde unutkanlık.

Bu tip, özellikle yetişkinlerde sıklıkla yanlış teşhis edilebilir veya gözden kaçabilir, çünkü hiperaktivite belirtileri olmadan dikkat sorunları, "tembellik" veya "motivasyon eksikliği" olarak yorumlanabilir.

2. Hiperaktivite-Dürtüsellik Predominant Tip (DEHB-HD)

Bu DEHB tipi, adından da anlaşılacağı gibi, aşırı hareketlilik ve dürtüsel davranışların baskın olduğu durumlarda teşhis edilir. Bu kişiler genellikle yerinde duramazlar, sürekli bir hareket hali içindedirler. Hiperaktivite belirtileri ve dürtüsellik belirtileri bir arada görülür:

• Eller veya ayaklarla sürekli hareket etme, oturduğu yerde kıpırdanma.
• Oturması beklenen durumlarda yerinden kalkma.
• Uygunsuz durumlarda koşuşturma veya tırmanma (yetişkinlerde huzursuzluk hissi).
• Sakin bir şekilde oynayamama veya boş zaman etkinliklerine katılamama.
• Sürekli "hareket halinde" olma veya bir motor tarafından sürülüyormuş gibi davranma.
• Aşırı konuşma.
• Soru tamamlanmadan önce yanıt verme.
• Sırasını beklemekte zorlanma.
• Başkalarının sözünü kesme veya araya girme.

Bu tip, çocukluk döneminde en belirgin olanıdır ve genellikle okul ortamında veya sosyal çevrelerde daha kolay fark edilir.

3. Karma Tip (Kombine Tip) DEHB

En yaygın görülen DEHB tipi olan karma tip, hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite-dürtüsellik belirtilerinin belirli bir seviyenin üzerinde bir arada bulunduğu durumu ifade eder. Bu bireyler, yukarıda bahsedilen her iki kategorideki belirtilerin de önemli bir kısmını gösterirler. Karma Tip Belirtileri, hem odaklanma güçlüklerini hem de aşırı hareketlilik veya dürtüselliği aynı anda yaşamalarına neden olur.

Örneğin, bir öğrenci ders çalışırken odaklanmakta zorlanırken aynı zamanda yerinde duramama veya sürekli konuşma ihtiyacı hissedebilir. Yetişkinlerde ise iş toplantılarında dikkat dağınıklığı yaşarken aynı zamanda anlık kararlar alma veya söz kesme eğilimi gösterebilirler. Bu tipin teşhisi, her iki belirti grubundan da yeterli sayıda kriterin karşılanmasına bağlıdır.

Her Bir Tip İçin Tanı ve Destek Süreçleri

DEHB tanısı, bir çocuk veya ergen psikiyatristi ya da erişkin psikiyatristi tarafından konulmalıdır. Tanı süreci, bireyin belirtilerini, gelişim öyküsünü ve farklı ortamlardaki (ev, okul, iş) davranışlarını değerlendiren detaylı bir klinik değerlendirmeyi içerir. Belirtilerin en az iki farklı ortamda görülmesi ve yaşa/gelişim düzeyine uygun olmaması önemlidir. DEHB'nin farklı tiplerini anlamak, bireyselleştirilmiş ve etkili tedavi planları oluşturmanın temelidir.

Destek ve tedavi yaklaşımları, DEHB'nin tipine ve bireyin yaşına göre değişiklik gösterebilir. İlaç tedavisi, bilişsel davranışçı terapi (BDT), yaşam tarzı değişiklikleri, eğitim ve koçluk gibi yöntemler bir arada kullanılabilir. Doğru destekle DEHB'li bireyler, potansiyellerini tam olarak gerçekleştirebilir ve yaşam kalitelerini artırabilirler. DEHB ve tedavi yöntemleri hakkında daha detaylı bilgi için NPİSTANBUL Beyin Hastanesi'nin ilgili sayfasını inceleyebilirsiniz.

DEHB Tiplerini Anlamanın Önemi

DEHB'nin farklı tiplerini ayırt etmek, yalnızca tanı ve tedavi için değil, aynı zamanda bireyin kendini ve çevresindekilerin onu daha iyi anlaması için de kritik öneme sahiptir. Doğru bir sınıflandırma, bireyin karşılaştığı zorlukların özgül nedenlerini belirlemeye yardımcı olur. Bu sayede, kişiye özel stratejiler geliştirilebilir, örneğin dikkat eksikliği baskın olan birine farklı organizasyon teknikleri öğretilirken, hiperaktivite baskın olan birine enerji atma yolları veya dürtü kontrol teknikleri üzerinde durulabilir.

DEHB tiplerini anlamak, aynı zamanda bireyin kendine yönelik olumsuz algılarını değiştirmesine de yardımcı olabilir. "Yetersizim" veya "tembelim" gibi düşünceler yerine, "DEHB'nin bende bu şekilde tezahür eden bir tipi var ve bununla başa çıkmak için belirli stratejilere ihtiyacım var" farkındalığı kazanılabilir. Bu da özgüveni artırır ve daha sağlıklı bir özsaygı geliştirilmesine katkıda bulunur.

Sonuç

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), her bireyde farklı şekillerde ortaya çıkabilen, karmaşık ancak yönetilebilir bir durumdur. Dikkat Eksikliği baskın tip, Hiperaktivite-Dürtüsellik baskın tip ve Karma Tip Belirtileri olmak üzere üç ana DEHB tipi bulunmaktadır. Bu tipleri anlamak, doğru tanı ve kişiselleştirilmiş destek süreçlerinin temelini oluşturur. Eğer sizde veya sevdiklerinizde DEHB belirtileri olduğunu düşünüyorsanız, profesyonel bir uzmandan destek almak, bu yolculukta atılacak en önemli adımdır. Unutmayın, doğru yaklaşımlarla DEHB'li bireyler başarılı ve tatmin edici bir yaşam sürebilirler.