Çocukluk çağında sıkça karşılaşılan, ancak ebeveynler için çoğu zaman endişe verici olabilen durumların başında Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) gelir. Pek çok aile, çocuklarının aşırı hareketli veya dikkatini toplamada zorlandığını fark ettiğinde 'Acaba DEHB mi?' sorusunu akıllarına getirir. Bu kapsamlı ebeveyn rehberi, DEHB belirtileri çocuklarda nasıl ortaya çıkar, hiperaktivite ve dikkat dağınıklığı arasındaki farklar nelerdir gibi temel sorularınıza yanıt vermeyi amaçlıyor. Amacımız, bu karmaşık görünen tabloyu anlaşılır kılmak, doğru bilgiye ulaşmanızı sağlamak ve erken teşhis ile etkili yönetim stratejileri geliştirmenize yardımcı olmaktır. Unutmayın ki, her çocuğun gelişimi kendine özgüdür ve bazı davranışlar yaşa bağlı normalken, bazıları profesyonel bir değerlendirme gerektirebilir.

DEHB Nedir? Genel Bir Bakış

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), genellikle çocukluk çağında başlayan ve beynin dikkat, dürtü kontrolü ve hareketlilikten sorumlu bölgelerindeki farklılıklarla ilişkili, nörogelişimsel bir bozukluktur. Bu bozukluk, kişinin akademik, sosyal ve duygusal yaşamını önemli ölçüde etkileyebilir. DEHB sadece 'yaramazlık' veya 'dikkatsizlik'ten ibaret değildir; kalıcı ve gelişimsel olarak uygun olmayan düzeylerde dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileriyle karakterizedir. Dünya genelinde çocukların yaklaşık %5-7'sini etkilediği düşünülen DEHB hakkında daha fazla bilgi için Wikipedia'daki Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu makalesine göz atabilirsiniz.

Çocuklarda DEHB'nin Temel Belirtileri

DEHB'nin belirtileri genellikle üç ana kategoride incelenir: dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik. Her çocukta bu belirtilerin hepsi aynı anda ve aynı yoğunlukta görülmeyebilir. Bazen dikkat eksikliği ön planda olurken, bazen de hiperaktivite ve dürtüsellik daha belirgin olabilir.

Dikkat Eksikliği Belirtileri

• Detaylara dikkat etmeme veya okul ödevlerinde, diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapma.
• Görevlerde veya oyun aktivitelerinde dikkati sürdürmekte zorlanma.
• Doğrudan konuşulduğunda dinlemiyor gibi görünme.
• Talimatları takip etmede zorluk yaşama ve görevleri tamamlayamama.
• Görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte güçlük çekme.
• Zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınma, bu görevleri sevmememe veya bu görevlere isteksiz olma (örn. okul ödevleri).
• Etkinlikler için gerekli materyalleri (oyuncaklar, okul araçları, kitaplar vb.) kaybetme.
• Günlük aktivitelerde unutkan olma.

Hiperaktivite Belirtileri

• Oturduğu yerde kıpırdanma, elleri veya ayakları ile oynama veya yerinde duramama.
• Oturması beklenen durumlarda yerinden kalkma (örn. sınıfta veya yemek masasında).
• Uygunsuz durumlarda koşuşturma veya tırmanma. (Gençlerde ve yetişkinlerde huzursuzluk hissi olarak ortaya çıkabilir.)
• Sakin bir şekilde oyun oynama veya boş zaman etkinliklerine katılmada zorlanma.
• Sürekli 'hareket halinde' olma veya 'motor takılmış gibi' davranma.
• Aşırı konuşma.

Dürtüsellik Belirtileri

• Sorular tamamlanmadan cevap verme.
• Sırasını beklemekte zorlanma.
• Başkalarının sözünü kesme veya araya girme (örn. konuşmalara veya oyunlara).
• Ani kararlar alma ve sonuçlarını düşünmeme.

DEHB Belirtileri Ne Zaman Endişe Verici Olur?

Yukarıda belirtilen davranışların her biri, zaman zaman her çocukta görülebilir. Ancak DEHB tanısı için bu belirtilerin belirli kriterlere uyması gerekir:

• Süreklilik: Belirtiler en az altı ay boyunca devam etmelidir.
• Yaygınlık: Belirtiler sadece tek bir ortamda (örn. sadece okulda veya sadece evde) değil, en az iki farklı ortamda (örn. hem okulda hem evde, hem arkadaşlarla hem de aile içinde) görülmelidir.
• İşlevsellik Üzerindeki Etki: Belirtiler çocuğun sosyal, akademik veya mesleki işlevselliğini olumsuz yönde etkilemelidir.
• Gelişim Düzeyi: Belirtiler, çocuğun yaşı ve gelişim düzeyine uygun olmayan bir düzeyde olmalıdır.

Tanı Süreci: Nereye Başvurulmalı?

Çocuğunuzda DEHB belirtilerinden şüpheleniyorsanız, ilk adım bir çocuk ve ergen ruh sağlığı ve hastalıkları uzmanına (çocuk psikiyatristi) başvurmaktır. Çocuk psikiyatristleri, detaylı bir değerlendirme yaparak tanı koyma ve tedavi sürecini yönetme konusunda yetkili kişilerdir. Tanı süreci genellikle şunları içerir:

• Detaylı Öykü Alma: Aileden çocuğun gelişimsel öyküsü, mevcut belirtileri, okul performansı ve aile dinamikleri hakkında bilgi alınır.
• Gözlem ve Değerlendirme: Çocuğun davranışları gözlemlenir, gelişimsel testler ve dikkat ölçekleri uygulanabilir.
• Öğretmen ve Diğer Bakım Verenlerden Bilgi: Çocuğun farklı ortamlardaki davranışları hakkında bilgi almak için okuldan raporlar veya öğretmen görüşleri alınabilir.
• Farklı Tanıların Eleme: Belirtilerin başka bir tıbbi durumdan, öğrenme güçlüğünden veya kaygı bozukluğundan kaynaklanıp kaynaklanmadığı araştırılır.

DEHB tanısının karmaşık ve multidisipliner bir yaklaşım gerektirdiğini unutmamak önemlidir. Bu konuda güvenilir bilgilere ulaşmak için Hacettepe Üniversitesi Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı'nın ilgili duyurusunu inceleyebilirsiniz.

Ebeveynler İçin Yönetim ve Destek Stratejileri

DEHB tanısı konulduğunda, ebeveynlerin çocuklarına destek olmaları ve belirtileri yönetmeleri için çeşitli stratejiler bulunmaktadır. Bu stratejiler, çocuğun evde, okulda ve sosyal ortamlarda daha başarılı olmasına yardımcı olabilir.

Evde Uygulanabilecek Yaklaşımlar

• Rutin Oluşturma: Düzenli bir günlük rutin (uyku saatleri, yemek saatleri, ödev zamanları) çocukların güvende hissetmelerine ve ne bekleyeceklerini bilmelerine yardımcı olur.
• Açık ve Net Talimatlar: Talimatları kısa, basit ve tek seferde bir tane verin. Gerekirse görsel ipuçları kullanın.
• Olumlu Pekiştirme: Çocuğunuzun iyi davranışlarını, çabalarını ve başarılarını takdir edin. Küçük ödüller veya sözlü övgüler kullanın.
• Sınırlamalar ve Tutarlılık: Belirlenen kuralları tutarlı bir şekilde uygulayın ve sonuçlarının ne olacağını netleştirin.
• Sağlıklı Yaşam Tarzı: Yeterli uyku, dengeli beslenme ve düzenli fiziksel aktivite, DEHB belirtilerinin yönetilmesinde önemli rol oynar. Özellikle spor ve egzersiz, enerjinin sağlıklı bir şekilde atılmasına yardımcı olur.
• Ekran Süresi Yönetimi: Aşırı ekran süresi, dikkat süresini olumsuz etkileyebilir. Sınırlı ve kontrollü ekran kullanımı sağlayın.

Okulda İşbirliği

• Öğretmenle İletişim: Çocuğunuzun öğretmeniyle düzenli olarak iletişim kurun. DEHB hakkında öğretmeni bilgilendirin ve çocuğunuzun ihtiyaçları hakkında işbirliği yapın.
• Bireyselleştirilmiş Eğitim Planı (BEP): Gerekirse, çocuğunuzun öğrenme ihtiyaçlarına uygun bir BEP oluşturulmasını talep edin. Bu, sınıfta oturma düzenlemesi, sınav süresi uzatma gibi özel düzenlemeleri içerebilir.

Uzman Yardımı ve Tedavi Seçenekleri

• İlaç Tedavisi: Bir çocuk psikiyatristi tarafından önerildiğinde, ilaç tedavisi DEHB belirtilerini yönetmede oldukça etkili olabilir. İlaçlar, beynin dikkat ve dürtü kontrolü ile ilgili bölgelerini etkileyerek semptomları hafifletir.
• Davranış Terapileri: Bilişsel davranışçı terapi (BDT) veya ebeveyn eğitimi gibi terapiler, çocukların problem çözme becerilerini geliştirmelerine, dürtülerini kontrol etmelerine ve sosyal becerilerini artırmalarına yardımcı olabilir. Ebeveynler de çocuklarıyla daha etkili iletişim kurma ve davranış yönetimi teknikleri öğrenirler.
• Aile Danışmanlığı: Aile üyeleri arasındaki iletişimi güçlendirmek ve DEHB'nin aile üzerindeki etkileriyle başa çıkmalarına yardımcı olmak için aile danışmanlığı faydalı olabilir.

Sonuç

Çocuklarda DEHB, hem çocuk hem de ebeveynler için zorlayıcı olabilen, ancak doğru bilgi ve yaklaşımlarla yönetilebilir bir durumdur. DEHB belirtileri çocuklarda farklı şekillerde kendini gösterebilir ve her çocuğun kendine özgü ihtiyaçları vardır. Önemli olan, çocuğunuzun davranışlarındaki farklılıkları gözlemlemek, endişeleriniz olduğunda erken dönemde bir uzmana başvurmak ve tanı konulduktan sonra profesyonel destekle birlikte sabırlı ve tutarlı bir yaklaşım sergilemektir. Unutmayın ki, sevgi dolu ve destekleyici bir ortam, çocuğunuzun potansiyelini gerçekleştirmesi için en büyük adımdır. Erken müdahale ve doğru stratejilerle, DEHB olan çocuklar da başarılı, mutlu ve üretken bireyler olarak yetişebilirler.