Ebeveynler olarak, çocuklarımızın gelişim yolculuğunda karşılaşabileceği her türlü zorlukla başa çıkmak isteriz. Ancak bazen gözle görülür, somut bir sorun olmadan da çocuklarımızın öğrenme, odaklanma veya davranışlarında farklılıklar gözlemleyebiliriz. İşte tam da bu noktada, Çocuklarda Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) devreye girer. Bu durum, yalnızca yaramazlık veya tembellik olarak algılanmamalı, bilimsel bir yaklaşımla ele alınmalıdır. Peki, DEHB belirtileri nelerdir? Çocuğunuzda dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu şüphesiyle nasıl bir yol izlemeli, DEHB tanısı nasıl konulur ve ebeveynler olarak çocuğumuza nasıl bir ebeveyn rehberi sunabiliriz? Bu makale, tüm bu sorulara kapsamlı ve anlaşılır yanıtlar sunarak, ailelere yol göstermeyi amaçlamaktadır.

Çocuklarda DEHB Nedir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), genellikle çocukluk döneminde başlayan ve dikkati sürdürme, dürtüleri kontrol etme ve aşırı hareketlilikle karakterize edilen nörogelişimsel bir bozukluktur. Beynin dikkat, planlama ve kendini kontrol etme gibi işlevlerinden sorumlu bölgelerindeki farklılıklarla ilişkilidir. DEHB, çocuğun evdeki, okuldaki ve sosyal ortamdaki işlevselliğini önemli ölçüde etkileyebilir.

Tanımı ve Temel Özellikleri

DEHB, Amerikan Psikiyatri Birliği'nin tanı kılavuzlarına göre belirli kriterlere dayalı olarak tanımlanır. Temel özellikleri arasında kalıcı dikkat eksikliği, yaşa uygun olmayan aşırı hareketlilik ve dürtüsellik bulunur. Bu özellikler, genellikle yedi yaşından önce başlar ve en az iki farklı ortamda (örneğin, ev ve okul) gözlemlenmelidir. Bu durum, çocuğun iradesi dışında ortaya çıkar ve onun potansiyelini tam olarak kullanmasını engelleyebilir.

DEHB Türleri

DEHB genellikle üç ana türde karşımıza çıkar:

• Dikkat Eksikliği Baskın Tip: Bu türdeki çocuklar genellikle hiperaktif veya dürtüsel değildir. Daha çok derslere odaklanmada zorluk yaşar, eşyalarını kaybeder, yönergeleri takip edemez ve gün içinde sık sık dalgınlık gösterirler.
• Hiperaktivite-Dürtüsellik Baskın Tip: Bu çocuklar aşırı hareketli ve dürtüsel davranışlar sergiler. Sakin oturmada zorlanma, sürekli koşuşturma, çok konuşma, başkalarının sözünü kesme ve sırasını bekleyememe gibi belirtiler ön plandadır.
• Bileşik Tip: En yaygın görülen türdür. Hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite-dürtüsellik belirtilerini aynı anda gösteren çocuklarda teşhis edilir.

DEHB Belirtileri Nelerdir?

DEHB'nin belirtileri çocuğun yaşına, gelişim düzeyine ve DEHB türüne göre değişiklik gösterebilir. Ancak genel olarak dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik olmak üzere üç ana başlık altında toplanabilir.

Dikkat Eksikliği Belirtileri

• Görevlerde veya oyunlarda dikkatsiz hatalar yapma.
• Sıklıkla dikkatini sürdürmede güçlük çekme.
• Konuşulduğunda dinlemiyor gibi görünme.
• Yönergeleri takip edememe ve görevleri bitirememe.
• Organize olmada zorluk.
• Zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınma veya hoşlanmama.
• Eşyalarını sıkça kaybetme (oyuncaklar, okul malzemeleri, kalemler vb.).
• Dış uyaranlarla kolayca dikkatinin dağılması.
• Günlük işlerde unutkanlık.

Hiperaktivite Belirtileri

• Sıklıkla elleri veya ayaklarıyla oynama, oturduğu yerde kıpırdanma.
• Sınıfta veya oturması beklenen diğer durumlarda yerinden kalkma.
• Uygunsuz durumlarda koşuşturma veya tırmanma (ergen ve yetişkinlerde huzursuzluk hissiyle sınırlı olabilir).
• Sakin bir şekilde oynamakta veya boş zaman etkinliklerine katılmakta zorlanma.
• Sıklıkla 'motor takılmış gibi' hareket etme veya aşırı konuşma.

Dürtüsellik Belirtileri

• Sorular tamamlanmadan cevap verme.
• Sıra beklemekte zorlanma.
• Başkalarının sözünü veya etkinliğini kesme, araya girme.

Yaşa Göre Belirti Farklılıkları

Okul öncesi dönemde hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileri daha belirgin olabilirken, okul çağında akademik beklentilerin artmasıyla dikkat eksikliği belirtileri daha ön plana çıkabilir. Ergenlik döneminde ise fiziksel hiperaktivite azalma eğilimi gösterse de içsel huzursuzluk ve dürtüsellik devam edebilir.

DEHB Tanı Süreci ve Değerlendirme

DEHB tanısı koymak, yalnızca belirtileri gözlemlemekle sınırlı değildir; kapsamlı bir değerlendirme süreci gerektirir. Bu süreç, çocuğun gelişim öyküsünü, davranışlarını ve farklı ortamlardaki işlevselliğini detaylı bir şekilde incelemeyi içerir.

Kimler Tanı Koyar?

DEHB tanısı koyma yetkisi, Çocuk ve Ergen Psikiyatristleri'ne aittir. Pediatristler veya aile hekimleri, DEHB şüphesi durumunda çocuğu Çocuk ve Ergen Psikiyatristine yönlendirmelidir. Uzmanlar, çocuğun davranışlarını gözlemleyerek, ebeveynlerden ve öğretmenlerden bilgi alarak tanı sürecini yönetirler.

Tanı Kriterleri ve Araçları

Tanı, Amerikan Psikiyatri Birliği'nin yayımladığı Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı'nın (DSM-5) belirlediği kriterlere göre konulur. Bu kriterler, dikkat eksikliği ve hiperaktivite-dürtüsellik belirtilerinin belirli bir sayıda ve belirli bir süredir var olmasını gerektirir. Tanı sürecinde kullanılan bazı araçlar şunlardır:

• Kapsamlı Klinik Değerlendirme: Çocuğun tıbbi, gelişimsel, aile ve psikososyal öyküsünün alınması.
• Davranış Ölçekleri: Ebeveyn ve öğretmenlerin doldurduğu, DEHB belirtilerini değerlendiren standart ölçekler (örneğin, Conners Derecelendirme Ölçekleri).
• Gözlem: Çocuğun farklı ortamlardaki davranışlarının uzman tarafından gözlemlenmesi.
• Nöropsikolojik Testler: Dikkat, bellek ve yürütücü işlevleri ölçen testler.

Ayırıcı Tanı

DEHB belirtileri, kaygı bozuklukları, öğrenme güçlükleri, uyku sorunları veya bazı tıbbi durumlarla da benzerlik gösterebilir. Bu nedenle, doğru tanı için bu durumların DEHB'den ayrılması önemlidir. Uzmanlar, ayırıcı tanı yaparak, çocuğun yaşadığı sorunların gerçek nedenini belirlerler.

Ebeveynler İçin DEHB Rehberi: Yönetim ve Destek

Çocuğunuzda DEHB tanısı konulduğunda, yalnız değilsiniz. Doğru bilgiler ve stratejilerle, çocuğunuzun bu durumu yönetmesine ve başarılı olmasına yardımcı olabilirsiniz. DEHB yönetimi multidisipliner bir yaklaşım gerektirir.

Tedavi Yaklaşımları

DEHB tedavisinde en etkili yaklaşımlar genellikle bir kombinasyon şeklinde uygulanır:

• İlaç Tedavisi: Özellikle orta ve şiddetli DEHB vakalarında, belirtileri azaltmada oldukça etkili olabilir. İlaçlar, beyindeki dikkat ve dürtü kontrolüyle ilgili kimyasalları düzenleyerek çalışır. İlaç tedavisine Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi uzmanınca karar verilir ve yakın takip gerektirir.
• Davranış Terapisi (Ebeveyn Eğitimi ve Çocuğa Yönelik Terapiler): Ebeveynlere çocuğun davranışlarını yönetme, olumlu pekiştirme ve sınırlar koyma konusunda stratejiler öğretir. Çocuklar için ise sosyal beceri eğitimi ve problem çözme becerilerini geliştirmeye odaklanır.
• Eğitsel Destek: Okulda özel düzenlemeler, bireyselleştirilmiş eğitim planları (BEP) ve öğretmen-aile işbirliği, çocuğun akademik başarısını destekler.

Evde Uygulanabilecek Stratejiler

• Rutin Oluşturma: Düzenli bir günlük program (yemek, ödev, oyun, uyku saatleri) çocuğun kendini güvende hissetmesini sağlar ve dikkatinin dağılmasını azaltır.
• Sınırlar Koyma ve Tutarlılık: Net ve anlaşılır kurallar belirlemek, bu kurallara tutarlı bir şekilde uymak, çocuğun davranışlarını yönetmesine yardımcı olur.
• Pozitif Pekiştirme: Çocuğun olumlu davranışlarını fark etmek ve ödüllendirmek, özgüvenini artırır ve istenen davranışları tekrarlamasını teşvik eder.
• Çevre Düzenlemesi: Çalışma ortamını dikkati dağıtıcı unsurlardan arındırmak, çocuğun odaklanmasına yardımcı olur.
• Kısa ve Net Yönergeler: Çocuğa tek seferde birden fazla talimat vermek yerine, kısa ve net yönergelerle adım adım ilerlemek.

Okulda Destek ve İşbirliği

Okul, DEHB'li çocukların hayatında kritik bir rol oynar. Öğretmenler ve okul yönetimiyle işbirliği yapmak esastır. Çocuğun ihtiyaçlarına uygun oturma düzeni, ek zaman tanıma, kısa aralar verme ve ödev takibinde destek gibi düzenlemeler yapılabilir. Öğretmenlerin DEHB hakkında bilinçli olması ve çocuğa karşı sabırlı, anlayışlı bir yaklaşım sergilemesi büyük önem taşır.

DEHB'li Çocuğun Güçlü Yönlerini Keşfetmek

DEHB, sadece zorluklarla değil, aynı zamanda yaratıcılık, enerji, merak ve esneklik gibi güçlü yönlerle de ilişkilendirilebilir. Çocuğunuzun ilgi alanlarını ve yeteneklerini keşfederek, bu alanlarda başarılı olmasına destek olmak, özgüvenini artırır ve pozitif bir benlik algısı geliştirmesine yardımcı olur.

Sonuç

Çocuklarda Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), hem çocuk hem de ailesi için zorlayıcı olabilen bir durumdur. Ancak doğru tanı, uygun tedavi ve ebeveynlerin bilinçli desteğiyle DEHB'li çocuklar, potansiyellerini gerçekleştirebilir ve başarılı, mutlu bireyler olarak yetişebilirler. Eğer çocuğunuzda DEHB belirtileri gözlemliyorsanız, en kısa sürede bir Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi uzmanına başvurmaktan çekinmeyin. Unutmayın, erken müdahale ve kesintisiz destek, çocuğunuzun geleceği için atılacak en değerli adımlardan biridir.