KOVİD 19 ENFEKSİYONU GEÇİREN KİŞİLERİ BEKLEYEN TEHLİKELER NELERDİR?
1* Post kovid sendrom nedir ?
Covid 19 enfeksiyonu sonrası halsizlik, yorgunluk, nefes darlığı ,geçmeyen öksürük , eklem ve kas ağrıları, uyku bozuklukları , hafıza ve konsantrasyon bozuklukları, baş ağrısı , tat ve koku kaybı, depresyon ve anksiyete gibi belirtilerin 12 haftadan uzun sürmesi , bu durumu açıklayacak başka nedenlerin hastada dışlanması olarak tanımlanır. Bu süreç 20 haftaya kadar uzayabilmektedir. Covid geçiren hastayı düzenli takip ve değerlendirme önem arzeder.
2* Post kovid sendrom patogenezi nedir ? Nasıl oluşur? Hiperinflamatuar sürecin devamı ile konak viral rezervinde devam eden virüs aktivitesi süreçten sorumlu tutulmaktadır.
3 *Post kovid sendromu kimlerde daha sık görülür?
Hastalık esnasında servis ve yoğun bakım yatışı gerektiren ağır seyirli kovid , 50 yaş üstü olmak , kadın cinsiyeti ( 2 kat fazla ) , D.Mellitus, KOAH ,koroner arter hastalığı gibi hastalıklara sahip  olanlarda sık görülür.
5** Post kovid sendromda AKCİĞERLERDE meydana gelen değişiklik ve hasarlar nelerdir?
Nefes darlığı ve öksürük en sık görülen bulgulardır. Yapılan çalışmalarda hafif- orta dereceli kovidde %30- 40 , ağır kovidde %65 oranında nefes darlığı saptanmıştır. Pulmoner fibrozis, post viral reaktif hava yolu disfonksiyonu , organize pnömoni, bronşektazi, küçük hava yolu hastalığı , tromboemboli , pulmoner hipertansiyon , cilt altı amfizem , pnömotoraks , pnömomediastinum kovidin neden olduğu akciğer hastalıklarıdır. Bu nedenle hastalar pulmonolog( göğüs hastalıkları  uzmanı )tarafından takip edilmelidir. Uygun değerlendirme amacıyla solunum fonksiyon testi için önerilen süre 3. aydır. Takiplerde klinik iyileşme radyolojik iyileşmeye göre erkendir. Tedavi sonunda akciğer görüntülemesinde lezyon varlığı aktif hastalığı göstermez. Hafif hastalıkta dahi 4. ayda klinik iyileşmesi tam olan vakalarda tomografi bulguları görülebilmektedir. Nefes darlığı olan post kovid hastalarında evde oksijen takibi, oksijen düşüklüğü olanlarda ise göğüs hastalıkları
uzmanı kontrolü ile kortizon tedavisi ve oksijen tedavisi , pulmoner rehabilitasyon önerilmektedir.
D-dimer yüksekliği mevcut olan hastalara emboli riski nedeniyle kan sulandırıcı tedavi başlanır ve sık takıp edilir. Stabil( kontrollü) astım veya KOAH’ lı hastada PCR +liği mevcut ise rutin tedavisi  devam edilir.
6* Covid sonrası AKCİĞER KANSERİ OPERASYONU ne zaman uygundur?
Covid enfeksiyonu olan kişide Pcr + iken operasyon mortalitesi % 26’ dır . Semptomları gerileyen kişilerde 7 hafta beklenme ile oluşan risk covid geçirmeyenlere göre aynı bulunmuştur. Dolayısıyla 7 hafta beklenmesi tavsiye edilir.
6* Post kovid sendromda KALP VE DAMAR SİSTEMİNDE meydana gelen değişimler nelerdir?
Çarpıntı , göğüs ağrısı ve baskı hissi, nefes darlığı en sık bulgulardır. Kovid kalpte Miyokardit , Perikardit , Aritmi , post taşikardi disotonomi ve kalp yetmezliğine neden olabilir. Obezite,  D.mellitus , Hipertansiyon ve ileri yaşın kalpte etkilenme riskini artırdığı bilinmektedir . Yapılan çalışmalarda ABD ‘de kalp tutulumu oranı % 50, Almanya’ da ise % 70 oranında bildirilmektedir. Virüs direkt damar yapısına nüfuz ederek hasar yapar , Aterom plaklarını bozarak plak rüptürü ile kalp krizi , damar endotel hasarı ile trombüs /pıhtı (emboli) ,direkt miyokard hasarı ile ölümcül ritm bozukluğu oluşturur. Hastaların % 27 de venöz tromboz , % 3.7 de arteriyel – atar damar- trombozu saptanmıştır . Akut hastalık sonrası 90 gün venöz trombo emboli riski devam etmektedir. Bu süreçte antikoagulan tedavi açısından hasta değerlendirilmelidir. Asemptomatik (belirtisiz) kovid hastalarının % 50 de kalp ve akciğer tutulumu saptanmış olup kovid geçiren sporculara eko ve kardiyak mr ile takıp önerilmektedir. Bu nedenle sporcuların kardiyolog kontrolünden geçmeden spor hayatlarına başlaması ritm bozukluğu ve ani ölümler açısından tehlikeli olabilir. Semptomatik kovid hastalarının ise % 70’ de kalp tutulumu saptanmış olup 6-8 hafta tedavi önerilir. Tedavi edilmeyen kişilerde kalp yetmezliği oluşabilir. Kovid takiplerinde her 5 kişiden 1 ‘de troponin yükselmiş olup takip önemsenmelidir. Bilinen kalp hastalığı olan kişide pcr pozitifliği saptanırsa Eko ve holter ile inceleme önerilmektedir. Önlem amaçlı konsensus: Troponin ve d-dimer yüksekliği olan kişiler taburcuda 2 hafta DMAH ( kan sulandırıcı) almalı kardiyolog takibinde olmalıdır.
7* Post kovid sendromda BEYİNDE meydana gelen değişiklikler nelerdir?
Nöronların direkt virüs tarafından tutulum ve hasarı , otoimmünite, kan beyin bariyeri hasarı , tromboz ( kan pıhtılaşması ) nedeniyle nörolojik etkiler oluşmaktadır. Covıt nedenli hastaneye yatanların %80 de nörolojik etkilenme saptanmıştır. Asemtomatik hastalarda dahi beyin
damarlarında enflamasyon belirlenmiştir. İnme(felç) , epilepsi ,baş ağrısı ,uyku bozuklukları, nöropati , miyopati , koku ve tat kaybı bulguları klinik olarak kendini gösterebilir. Kişide kas ağrıları, genel güçsüzlük, parestezİ, duyu kaybı söz konusu ise nöroloji uzmanı tarafından görüntüleme ve elektro fizyolojık inceleme önerilir. Ayrıca Covıd geçirenlerin %10 da, ağır hastalık geçirenlerin % 30’ da’’ BEYİN SİSİ’’ adı verilen özel bir klinik tablo görülebilir. Baş ağrısı , konsatrasyon bozukluğu , kelimeleri unutma , zihinsel bulanıklık , sinirlilik atakları , anksiyete, konuşma güçlüğü , baş dönmesi , karar verme zorluğu , çoklu iş yapamama, tat ve koku ka ybı ile kendini göstere bir tablo olup
Alzheimer ve demansa yatkınlık oluşur. Fransa verilerine göre kovid geçirenlerin % 30’nda hafıza kaybı ve konsantrasyon bozukluğu saptanmıştır. ABD ‘de 4 milyon kişilik anket çalışmasında ise hastalığın 2.ayında 20 kişiden 1’ de beyin sisi tespit edilmiş olup kovit hastalığı ne kadar gürültülü seyretmişse beyin sisi sıklığı o kadar fazla görülmüştür. Tedavide multidisipliner yaklaşım önemlidir. Oksijen seviyesi düzeltilmeli , düzenli uyku , beslenme , egzersiz ,açık havada 20 dak. lık yürüyüşler önerilmektedir. Anksiyete halinde psikolog desteği alınmalıdır . Beslenmeye dikkat edilmeli özellikle glutatyon,aminoasitler , selenyum , vitamin ve mineraller ( b vıt, c vit ,magnezyum )
omega3 alınması önerilmektedir. Ayrıca Ozon tedavisinin anti inflamatuar ,antiviral , bağışıklığı regüle edici ve kan sulandırıcı etkisi ile 2-3 haftada % 90 oranında etkinliği saptanmıştır. İspanya ve İtalya verilerine göre mortaliteyi azalttığı tespit edilmiştir.
8*Post kovid sendromun PSİKİYATRİK değişimleri nelerdir?
Kovidin psikiyatrik etkileri uykusuzluk ,hafıza problemleri , konsantrasyon güçlüğü, anksiyete bozukluğu , depresyon ile kendini göstermektedir . Servıste yatan hastaların % 22’ de , yoğun bakımda yatanların % 33 ‘de anksiyete ve depresyon görülmüştür. Çin verilerine göre , hastaların % 50 ‘de post travmatik stres bozukluğu, % 25’ de depresyon ,% 20 ‘de anksiyete bozukluğu, % 8’ de uykusuzluk, % 32’ de alkol bağımlılığında artış saptanmıştır. Kanada verilerine göre ise vakaların % 50’ de psikolojik destek gereği olmuştur. Tedavide düzenli
egzersiz, psikoterapi , meditasyon grup terapileri önerilmektedir.
9* Post kovid süreçte etkilenen diğer organlar nereleridir ? Kovidin ACE -2 reseptörü taşıyan organlara afinitesi yüksektir. Özellikle damar iltihabı( vaskülit ) yaparak , tiroidit, d.mellitus ( pankreatite bağlı şeker hastalığı gelişimi) ve böbrek hastalıkları gelişimine neden olmaktadır.
KOViD 19 ENFEKSİYONU GEÇİREN KİŞİLERİ BEKLEYEN TEHLİKELERİ BİLMEK VE FARKINDA OLMAK ÖNEMLİ OLUP, POST KOVID HASTALARIN TAKiBİ MUTLAKA YAPILMALIDIR. GÖĞÜS HASTALIKLARI, KARDİYOLOJI , NÖROLOJi VE PSİKİYATRİ UZMANLARI BU AÇIDAN SiZE DESTEK OLACAKTIR.
SAĞLIKLI GÜNLER DİLERİZ….
Uzm.Dr. SERAP KET ALKAN
Göğüs Hastalıkları Uzmanı